3-lektsiya Ishki orgnlar dúzilisi. As sińiriw orgnlarınıń dúzilisi. Jobası

Qadaǵalaw sorawları.
1. As sińiriw sistemasına qaysı organlar jatadı.
2. As sińiriw sisteması organları diwalınıń mikroskopiyalıq dúzilisi.
3. Awız boslıǵınıń anatomiyalıq dúzilisi.
4. Tildiń dúzilisi sorıǵıshları.
5. Silekey bezleriniń dúzilisi, túrleri.
6. Silekey bezleri kanalshalarınıń ashılıw orınları.
7. Jutqınshaqtıń dúzilis bólimleri.
8. Qızıl óńeshtiń dúzilis bólimleri.
9. Asqazannıń dúzilisi.
10. Jińishke ishektiń dúzilisi, bólimleri, funktsiyası.
11. Juwan ishektiń dúzilisi bólimleri funktsiyası.
12. Bawırdıń anatomyaisı funktsiyası.
13. Ót qaltanıń jaylasıwı funktsiyası.
14. Asqazan astı beziniń dúzilisi.
15. Qarın perdesi.
16. Ekstraperitoneal aǵzalar.
17. Mezoperitoneal aǵzalar.
18. Ekstraperitoneal aǵzalar.


Paydalanılǵan ádebiyatlar.
1. R.E.Xudayberdiev x.t.b. Odam anatomiyası. Ibn Sino nashrieti 1993.
2. N.V.Kolesnikov «Odam anatomiyasi» Tash. Uqituvchi. 1970.
3. Axmedov N.K. ATLAS. «Odam anatomiyasi» Tibbiet. Tash. Q996.
4. Sinel`nikov F.R. ATLAS anatomiya cheloveka v 5-x. Tom. M 1972.
5. Kurepina M.M. Vonken G.G. «Anatomiya cheloveka» Prsveshenie 1979.
6. T.G. Kazachenkr «Anatomicheskiy slovar`» izdatel`stvo Vısshaya shkola. Minsk. 1976.
7. Alekseev V.P. «Chelovek evolyutsiya i taksokomiya» M. Nauka 1985.
8. Nestrix M.F. «Proisxojdenie cheloveka» M. Nauka 1970.


Dem alıw orgnlarınıń dúzilisi.
Jobası:
1. Dem alıw organlar sisteması haqqında ulıwma túsinik.
2. Murın boslıǵınıń dúzilisi, funktsiyası.
3. Kómekeydiń dúzilisi funktsiyası.
4. Traxeya hám bronxlardıń dúzilisi.
5. Ókpe hám plevranıń dúzilisi, funktsiyası.


Tirek-tayanısh sóz dizbekleri.
Atsipus, al`veola, traxeya, bronx, bronxiola, epiteliya sliz, spazm, appioe, taxipoe, bradipoe, ekspirator, inspiraor osmos diffuziya paruial CO2, O2, CO plevra segment.
Adam normal tirishilik etiwi ushın sırtqı ortalıqtan kislorodtı qabıl etip, atmosfera hawasına uglekislıy gazdı bólip shıǵaradı. Dem alıw sisteması tómendegishe dúzilgen: murın boslıǵı, kómekey, kegirdek, traxeya, bronx, ókpeler hám ókpe al`velları.
Murın boslıǵı- murın diywalı járdeminde ekige bólinip turadı. Murın joqarǵı, ortańǵı hám tómengi silekeyli qabat penen qaplanǵan. Silekeyli qabat tsilindr sıyaqlı kirpikli epitemeyden ibarat. Epitemey kirpikleri hawa sostavındaǵı shańdı uslap qaladı hám bul shańdı murın tesikleri arqalı sırtqa shıǵarıp taslaydı. Murında silekey bezleri bolıp, bul bezlerden islenip shıqqan silekeyli sekret hawa jollarına kirgen shańdı qamtıp aladı. Murın boslıǵııń joqarǵı bóliminiń silekeyli qabatında iyis seziw analizatorınıń periferik bólimi jaylasqan, bul bólimge iyis seziw bólimi dep ataladı.
Murın boslıǵı átirapında jaylasqan mańlay súyegi, joqarǵı jaq hám tiykarǵı súyek ishinde boslıqlar bolıp, olar murın boslıǵına ashıladı.
Kómekey-dem alıw jolınıń murın boslıǵınan keyingi bólimi bolıp, dawıs payda etiwshi apparat wazıypasın atqaradı. Soǵan baylanıslı, kómekye biraz quramalı dúzilgen, artqı tárepten jutqınshaq, qaptal tárepten bolsa, moyınnan ótiwshi qan tamırlar menen oralıp turadı.
Kómekey joqarı tárepten til astı súyegine asılıp turadı, tómende bolsa biraz tarayıp, kegirdekke dawam etedi.
Kómekeydiń taq hám jup shemirshekleri óz-ara buwın payda etip birigedi, bul buwınlar shemirshekler arasında tartılǵan baylamlar járdeminde bekkemlengen.
Kómekey til astı súyegine-qalqan sıyaqlı sińir menen til astı súyegi ortasındaǵı perde járdeminde asılıp turadı.
Kómekey bulshıq etleriniń hámmesi kese-jolaq bulshıq et talshıqlarınan dúzilgen, olar adamnıń ıqtıyarı menen isleydi.
Kómekey bulshıq etleri funktsiyasına qaray: 1/ Sıǵıwshı, 2/ Keńeytiriwshi, 3/ Dawıstı ózgertiwshi bulshıq etlerge bólinedi.
Kegirdek- kómekeydiń dawamı bolıp, uzınlıǵı 9-11 sm, diametri 15-18 mm bolǵan trubkadan ibarat. Kegirdektiń joqarǵı bólimi qıymıldamay turadı. Kegirdektiń artqı tárepinde óńesh jaylasqan. Kegirdektiń shep hám oń qaptalınan moyınnıń úlken tamırı hám nervleri ótedi. Kegirdek diywalı 16-20 yarım qalqa sıyaqlı shemirshekten dúzilgen. Kegirdek shemirshekleri bir-biri menen fibroz baylamı járdeminde tutasqan. Dúzilisi jaǵınan kómekeydiń silekeyli qabatına usas kóp qatarlı kirpikli epiteliy menen qaplanǵan hám silekeyli bezlerine bay.
Traxeya kegirdekten tómen jaylasıp, onıń uzınlıǵı er jetken adamlarda 10-13 sm boladı. Traxeya kókirek kletkası ishinen kirip jaylasıp, onıń teń ortasında ornalasqan. Traxeya tiykaınan jumsaq trubka.
Bronxlar. Bronxlar dúzilisi boyınsha traxeyaǵa júdá usas bolıp, olar shemirshekli saqıynalardan turadı. Bronxlar ekige bólinip, olar ókpeniń eki bólegi menen tutasadı. Oń jaq bronx kelte hám keń bolıp, onıń uzınlıǵı 3 sm, shep jaq bronx bir qansha uzın bolıp, 4-5 sm uzınlıqqa iye. Bronxlardıń kyeingi bólimi alveollarǵa tutasadı. Alveollar dem alıw jolınıń eń keyingi bólimleri bolıp esaplanadı. Alveollar kapillyar qan tamırları menen oralǵan bolıp, ókpege kelip túsken kislorod atmosferanıń basımı asıtında qanǵa ótedi hám uglekislıy gaz qannan al`veollarǵa bólinip shıǵadı hám organizmnen sırtqa bólinip shıǵarıladı.
Ókpeler-/p7lm9/ kókirek kletkasında júrektiń eki qaptalında jaylasqan jup dem alıw organı bolıp, oń hám shep ókpeden ibarat. Ókpe kókirek kletkasın toltırıp turadı. Dem alıw sıyımlılıǵı waqtında ókpe gaz kólemin ózgertedi. Hár bir ókpede aldıńǵı astıńǵı artqı bólimler parq qıladı. Ókpede gaz almasıw júredi. Solıqtan ókpelerge tek arterial qan emes, venoz qan da keledi.
Ókpe bronxlarınıń shaqalanıwınan payda bolǵan bronx teregi bolıp, óz shaqalarına parallel` halda ókpe arteriyası hám venası. Bronx arteriyası hám venası hám limfa tamırları menen tarmaqlanıp, bronx-qan tamır tregin payda etedi. Ókpe segmentleriniń sanı tuwralı hár qıylı pikirler aytıladı. Biraq Parijda qabıl etilgen anatomik atamaǵa sáykes oń ókpede 10, shep ókpede-10 segment barlıǵı anıqlanıp, qabıl etilgen.
Plevra
Hár bir ókpe plevra dep atalatuǵın seroz perde menen oralǵan, plevra eki lisstten: ishki (vistseral) hám diywal (paristal) perdeden ibarat, ishki listi organdı hámme tárepinen orap alıp onıń menen birlesip ketken. Ol ókpe tamırı jaqınında paristal listke ótódi. Paristal list kókirek boslıǵı diywalın qaplap aladı, hám ol úsh bólimge; aralıq, qabırǵa, hám diafragma bólimlerine bólinedi. Plevranıń pasistal hám vistseral listleri ortasında jarıq tárizli boslıq plera boslıǵı bolıp, onda azǵantay seroz suyıqlıǵı boladı.
Plevranıń diywalǵa jabısqan listi kókirek boslıǵı diywalı boylap tómenge túsip, diafragma menen kókirek diywalı ortasına ádewir shuqır kiredi. Ókpe bul jerde ádewir joqarı jaylasadı hám sonıń ushın diafragma menen qabırǵa arasında qoltıq payda boladı. Ol plevra boslıǵınıń eń tómengi bóliminen payda etedi. Usınday qoltıq shep tárepte kókirek boslıǵınıń aldıńǵı bólimlerinde de payda boladı.