3-lektsiya Ishki orgnlar dúzilisi. As sińiriw orgnlarınıń dúzilisi. Jobası

Qadaǵalaw sorawları.
1. Dem alıw sistemasınıń rawajlanıwı, qáliplesiwi.
2. Murınnıń, murın boslıǵınıń dúzilisi silekey qabatı, funktsiyası.
3. Kómekeydiń dúzilisi, dawıs baylamları , shemirshekleri buwınları.
4. Kómekeydiń bulshıq etleri boslıǵı.
5. Gegirdek, dúzilisi, jaylasıwı.
6. Bronxlar bóliniwi, bronxiolalar atsinus.
7. Ókpelerdiń dúzilisi jaylasıwı.
8. Plevra paristal, vitserial plevra, plevra boslıǵı.
9. Sredostenie aldıńǵı hám arqa bólimleri hám onda jaylasqan organlar.


Paydalanılǵan ádebiyatlar.

1. R.E.Xudayberdiev x.t.b. Odam anatomiyası. Ibn Sino nashrieti 1993.

2. N.V.Kolesnikov «Odam anatomiyasi» Tash. Uqituvchi. 1970.
3. Axmedov N.K. ATLAS. «Odam anatomiyasi» Tibbiet. Tash. Q996.
4. Sinel`nikov F.R. ATLAS anatomiya cheloveka v 5-x. Tom. M 1972.
5. Kurepina M.M. Vonken G.G. «Anatomiya cheloveka» Prsveshenie 1979.
6. T.G. Kazachenkr «Anatomicheskiy slovar» izdatel`stvo Vısshaya shkola. Minsk. 1976.
7. Alekseev V.P. «Chelovek evolyutsiya i taksokomiya» M. Nauka 1985.
8. Nestrix M.F. «Proisxojdenie cheloveka» M. Nauka 1970.


Bólip shıǵarıw orgnlarınıń dúzilisi.
Jobası.
1. Bólip shıǵarıw organlarınıń rawajlanıwı.
2. Búyrektiń dúzilisi, jaylasıwı.
3. Sidik jolı, sidik analınıń dúzilisi, jaylasıwı.
4. Quwıqtıń dúzilisi, jaylasıwı.
5. Tuxımlıq hám máyekliktiń anatomyaisı funktsiyası.
6. Prostata bezi.
7. Jatır hám jatır naylarınıń dúzilisi.
Tirek-tayanısh sóz dizbekleri.
Fil`tratsiya, reabsorbtsiya, diffuziya osmos piramida konus, kapillyar tonis kapsula, nefron sfikter silti kislota RN. Belok konsentratsiya lyuchevine enewrez dlurez, pomuriya apuriya, uremiya, repin, mochevina.
Bólip shıǵarıw sisteması organları hám kóbeyiw sisteması organları bir-birine usas emes xızmetlerdi atqarıwına qaramastan, olardı bir-birine júdá jaqın organlar túrinde úyrenemiz. Bul olardıń kelip shıǵıwınıń birdey ekenliginen derek beredi hám olardıń ayırım bólimleri bolıp shıǵarıw xızmetin atqarıwı menen birge kóbeyiw xızmetin atqaratuǵın da organ bolıp esaplanadı. Mısalı, sırtqı jınıs organları. Bólip shıǵarıw sisteması organları óziniń rawajlanıwında 3 stadiyanı ótedi.
1. Prednochki
2. Pervichnıe pochki
3. Okonchatel`nıe pochki
Prdpochkanıń payda bolıwı tómendegishe ótedi. Dene uzın trubka sıyaqlı dene payda boılp, onıń ushı I qarın boslıǵına ashıladı. Payda bolǵan kanalshalar bir-biri menen qosılıp ulıwma tútikshe bolǵan Volfov kanalın payda etedi. Soń klubochkalar payda bolıp hám olardan Shumlyan kapsulalarına kelip túsedi hám Volfov kanallarına jaylasadı.
Adam zarodıshınıń rawajlanıwınıń 2 ayında 1 yamasa dáslepki /pervichnıy/ búyrek artınan aqırǵı yamasa okonchatel`nıy tochka payda boladı hám ol óz xızmetin atqarıwǵa tayarlanadı. 4-4,5 aylıq dáwirden keyin payda bolǵan aqırǵı búyrekten jolı menen óz xızmetin atqarıwǵa ótedi.
Sidik bólip shıǵarıw organları gruppasına sidik payda etiwshi organ. Búyrek sidik jolı, sidik bólip shıǵarıw kanalı hám sidik qaltası yamasa quwıq qaltası kiredi. Sidikti payda etiw hám bólip shıǵarıwshı organ retinde búyreklerdi úyrenemiz.
Búyrek quramalı dúziliske iye bezli organ. Sidik payda bolıw organlarına búyrek loxankaları kiredi, ol olardıń júrip ótiwshi organlarına sidik jolı esaplanıp ol jińishke uzın trubka túrindegi organ. Sidik jolı arqalı sidik qudıqqa ketedi, qudıqqa sidik bólinip shıǵıwshı kanal arqalı sidik sırtqa shıǵarıladı. Er adamlardıń sidik bólip shıǵarıw kanalına jıns sistemasınıń tútiklerine ashıladı, yaǵnıy usı kanal arqalı jınıs bezleriniń payda etken suyıqlıq yamasa tuxımlanıwda bólinip shıǵadı. Sonlıqtan ol bólip shıǵarıw organ xızmetin atqarıw menen birge kóbeyiw xızmetinde atqaratuǵın organ boılp esaplanadı. Nasharlarda sidik bólip shıǵarıwshı kanal jınıs organı kanalı menen baylanıslı dúzilgen.
Búyrek jup organ, tiykarınan bólip shıǵarıw organları. Olar gewdeniń bel bóliminde qarınnıń artqı bóliminde jaylasqan. Jaylasqan ornı XII kókirek omırtqasınıń tómeninde I-II bel omırtqası tusında. Búryek lobiyaǵa usas organ. Búyrektiń aldıńǵı bólimi dóńes, ol keyingi bólimi oyıs keledi. Búyrektiń ústki bóliminde búyrek ústi bezi jaylasqan ol bez ishki sekretsiya bezine kiedi. Búyrek sırtınan fibrozen qabıq penen qaplanǵan. Búyrektiń denesi 2 qabattan turadı.
1. Qabıq qaltashası /korkovaya/
2. Ishki miy qatlamı /mozgovaya/. Búyrektiń qabıq qatlamı onı hámme tárepten qorshap alıp olar kishkene piramidalar sıyaqlı ósindiler payda etip búyrektiń ishki miy bólimine kirip jaylasadı. Búyrektiń qabıq qatlamında bir qansha mayda qan tamırları jaylasıp olar arteriyallıq kolubochkalardı payda etedi. Usı formada dúzilgen hár bir klubogen Shumlyan konuslasında klubochkalar menen birge qosılıp búyrek nefronların payda etedi. Búyrektiń jıynawshı kanalshaları búyrektiń tiykarǵı piramidalar qabatın payda etedi. Olar mayda búyrek quwıqshalarına ashıladı, bul quwıqshalar ionxankalarǵa ashıladı. Al olardan sidik, sidik jolına hám quwıqqa ótkeriledi. Búyrektiń miy bólimi 16-20 konus formasına uqsas bolǵan mayda piramidalardan turadı. Bul piramidalardıń túbi búyrektiń qabıq qabatına qarsı, al bası búyrektiń loxanka bólimine qarsı jaylasqan búyrektiń bul bóliminde júdá kóp sanlı jıynawshı trubkalar jaylasqan. Búyrektiń qan aylanısı júdá quramalı usı qásiyetine baylanıslı olar qannıń sostavınıń sidikti filtirlewgee iykemlesken.
4. Sidik jolı uzınlıǵı 30 sm shamasındaǵı uzın trubka sıyaqlı dene ol hár bir búyrek vorotkasınan baslanıp, quwıqqa shekem sozıladı. Sidik jolı aldıńǵı tárepten qarın bulshıq eti menen jabılǵan. Kishi janbas súyegi basına kirip 2 sidik jolı kanalınıń diywalı 3 qabattan turadı.
1. Cırtqı-tutastırıwshı tkannan turıwshı qabat
2. Ortańǵı bulshıq etli qabat
3. Ishki slizli qabat.
5. Quwıq taq ishek quwısqa iye organ. Ol /ishki/ kishi janbas súyeginde jaylasqan. Nasharlarda quwıq sidik hám jınıs organları diafragması ústinde al erlerde predstalikalıq bez ústinde jaylasqan. Quwıq tiykarınan sidik jıynawshı organ. Onıń kólemi forması qalıńlıǵı onıń tolıwına baylanıslı ózgeredi.
Quwıq 3 bóliminen turadı.
1. Joqarǵı bólim
2. Denesi
3. Tómengi bólimi
Er adamlarda quwıqtıń artqı bóliminde tuxımlıqlar yaǵnıy tuwrı ishek jaylasadı, al nasharlarda bala ornı jatır hám vlagolisheniń joqarǵı bólimleri jaylasadı. Quwıqtıń túbinde úsh tesik boladı. Onıń ekewi sidik jol tesigi, al birewi sidik bólip shıǵarıwshı kanalshalarınıń tesigi bolıp esaplanadı. Quwıqtıń úsh diywalı úsh qabattan turadı. Quwıqtıń sıyımlılıǵı 350 den 750 sm³ qa shekem boladı. Adam organizminen sutkasına búyrek arqalı bólinip shıǵatuǵın sidiktiń muǵdarı 1500 sm³ shamasında boladı. Onıń sistavında suw organikalıq hám neorganikalıq zatlar boladı. Organikalıq zatlarǵa mochevina sutkasına 30-35 g muǵdarında bólip shıǵaradı, hám mochevina kislota kiredi.
Ót pigmenti nátiyjesinde sidiktiń túri túsi ózgeredi. Sidiktiń tıǵız zatları yamasa qurǵaq zatların geykotsitler hám sidik jollarınıń kletkaları payda etedi. Neorganikalıq zatlarına xlorlı natriy, fosforlı qıshqıl kal`tsiy hám kúkirt kislotalarınıń duzları kiredi.
6. Sidik bólip shıǵarıwshı kanalı. Erlerde hám nasharlarda hám hár qıylı dúziliske iye. Er adamlardıń sidik bólip shıǵarıw kanalı quwıqtan baslanatuǵın tesiklerden baslanıp sırtqa shıǵarıw tesigi menen tamamlanadı. Onıń ishki kanalın dóńes bulshıq etler payda etip olar sidik funktler dep ataladı. Er adamlardıń sidik bólip shıǵarıw kanalı úsh bólimnen turadı.
1. Predstalnaya
2. Peroponchatıe
3. Pesheristaya bólimlerinen turadı.
Predstalnıy bólimine tuxımlıq bólip shıǵarıwshı tesikler ashıladı. Er adamlardıń sidik bólip shıǵarıw kanalınıń uzınlıǵı 18-20 sm nashar adamlarda sidik bólip 3-4 sm shamasında trubka, bolıp ol vlagalishe ústinde jaylasqa.
Jınıs organlar sisteması yamasa organları ishki hám sırtqı jınıs organları bolıp bólinedi. Erlerde hám nasharlarda jınıs sistemasınıń tiykarı bolıp, jınıs bezleri esaplanadı. Er adamlardıń ishki jınıs organlarına: tuxımlıqlar, máyeklikler, tuxım shıǵarıw jolları, tuxım bezleri kiredi.
Al sırtqı jınıs organlarına jınıs aǵzası hám máyek qaltası kiredi.
Máyek yamasa tuxımlılıq er adamlardıń jup jınıs bezi bolıp esaplanadı, olar er spermotozoid islep shıǵaradı. Tuxımlıq 4-6 sm shamasında forması elepske usas dene. Ol juqa tutastırıwshı obolochka, menen qaplanǵan. Tuxımlıqtıń kese kesimin kórgenimizde onda bir neshe mayda pereponkalar bar ekenligin kóremiz. Bul pereponkalarda tuqımlıqlar yamasa spermotozoitdlar pisip jetilisedi. Bul pereponkalar bir neshe kanalshalardı dúzedi, usı kanalshalar arqalı pisip jetilisken tuxımlar sırtqa shıǵarıladı. Máyek qaltashası yamasa mocheponka teri qalta bolıp ol tuxımlardı sırtınan qorshap tuadı. Sırtqı juqa teri qabatı qońır reńi menen ózgeshelenedi, sebebi bul orında teri pigmenti júdá kóp ayrılǵan ol ishki tárepinde tutastırıwshı tkań arqalı bólingen bolıp onıń eki tárepine eki tuxımlıq ornalasadı. Tuxımlıq qaltashasınıń teri qatlamı astında eki qabat bolıp ol tegis bulshıq et talshıqlarınan dúzilgen. Usıǵan baylanıslı tuxım qaltashasınıń keńeyiwi hám torsıtıwı adamnıń qálewine ǵárezsiz iske asadı. Zarodıshlıq rawajlanıw uaqtında tuxımlıqtıń dáslepki payda bolıwı dáwiri qarın boslıǵına ótip, ol soń tuxım qaltasına túsedi, hám óz aldına jaylasadı.
2. Tuxım jolı uzınlıǵı 40-50 sm shamasındaǵı uzın trubka. Dene diywalı tegis bulshıq et tkanınan turadı. Sırtınan tutastırıwshı tkań menen qaplanǵan. Tuxım jolı arteriya, vena, limfa, tamırları hám nerv talshıqları menen jaqsı támiynlengen.
3. Semennıy puzırek jup organ sidik quwıǵınan artında jaylasqan, al qaltashaǵa uqsas 4-5 sm shamasındaǵı organ. Tómengi tárepi menen qısqa shıǵarıw tútigine aylanıp tuxım shıǵarıh tútigine qosıladı. Tuxım quwıslıǵınıń tuxım juqa denesi úsh qabattan turadı.
1. Sırtqı soyadinitel`nogo
2. Ortańǵı bulshıq etli
3. Ishki seztimli qabat
Tuxım quwıqshasınıń ishki bólimi bir neshe tarmaqlanǵan mayda kanallardan turadı. Tuxım quwıqshasın payda etetuǵın suyıqlıǵı tússiz suyıqlıq bolıp esaplanadı.
4. Prostata bezi bezli bulshıq etli organ. ol quwıqtıń astıńǵı bóliminde jaylasqan. Onıń keyingi bóliminde oyıqsha bolıp bul oyıqsha onıń denesin teń ekige bóledi. Pútkil denesi 30-35ayda bezlerden turadı. Sırtqı shıǵarıw kanalshaları sidik shıǵarıw jolına ashıladı. Denesi tegis bulshıq et tkanınan turadı. Bul bezdiń payda etetuǵın suyıqlıǵı sperma sostavına qosıladı. Sonlıqtan tuxımnıń suyıqlıǵı tuxımlıqlardıń quwıqshalarınıń predstatalnoy jelezanıń payda etken suyıqlıǵınan turadı. Bul aralas prostata bezi suyıqlıqtıń tiykarı bolıp jınıs tkanları yamasa spermatozoidlar bolıp esaplanadı.
5. Erkeklik aǵzası jınıs aǵzasıda tuxım kanalshası sıyaqlı jınıs aǵzaısna kiredi. Jınıs aǵzası joqarıda aytılǵanday 3 bólimnen turadı. Onıń ekewi jınıs aǵzasın payda etiwshi bólim bolsa al qalǵan birewi sidik shıǵarıw bólimi bolıp esaplanadı. Jınıs aǵzasında bunnan tısqarı onıń tamır hám erkin dene bóliminen ayrıp úyrenemiz. Jınsı aǵzasınıń tamır bólimi lobnovoy hám sedamitsnıy súyeklerine birigedi. Erkin bólim jınıs aǵzasınıń dene bólim dep esaplanıp ol golovk bólimi menen tamamlanadı. Jınıs aǵzasınıń barlıq denesi sırtınan bulshıq etler fastsiyalar hám teri qabatı menen qaplanǵan. Bul organnıń teri qabatı kúshli pigmentlerge bay boladı.
6. Nashar adamlardıń jınıs sistemasında ishki hám sırtqı jınıs organları dep bólinetuǵın bólimler bar. Ishki jınıs organları bóloimine máyeklik jatır nayları, jatır, qın kiredi, al sırtqı jınıs organlarına klitor, sırtqı úlken kishi etli qabatında hám vlagolitse aldı bezleri kiredi.
Máyeklik nashar adamlardıń jınıs bezi máyeklik dep ataladı. Bul jatır naylar qaptalında jaylasqan jup organ. Máyeklik óziniń aldıńǵı qabatı menen matka diywalına bólingen. Máyekliktiń gistologiyalıq kórinisi onıń jasına hám fiziologiyalıq jaǵdayına baylanıslı ózgeriske ushıraydı. Máyekliktiń atqaratuǵın xızmeti júdá quramalı.
I. Jınısıy pisip jetilisiwdiń baslanıwı menen onda jınıs kletkaları pisip jetilise baslaydı.
II. Ol inkretorlıq xızmetke iye bolǵanlıqtan garmon payda etedi. Garmonlar barlıq organizmge hám matqaǵa tásir etedi. Er jetken nashar adamlardıń máyekliginde qabıq qabatın hám onıń miy bólimin ayırıp úyrenedi. Máyekliktiń qabıq qabatı jumsaq tutastırıwshı tkannan turadı. Bul qabattıń aldıńǵı bóliminde jas máyek kletkaları jaylasadı. Bul máyek letkaları birinshi follikulalar dep ataladı. Jańa tuwılǵan qız-balalıq máyekliginde usınday follikulallapdıń 30000-40000 ǵa shekem sanın anıqlawǵa boladı. Biraq olardıń tek ǵana bir nashardıń ómiri boyı pisip jetilisiwi múmkin, al basqaları ólip ketedi yamasa pútkilley pisip jetilispey qaladı.
Pisip jetilisken follikulalar quramalı protsessti ótedi. Bunda máyek kletkaları úlkeyedi. Sırtınan qabıq penen qaplanadı. Sırtqı qorǵanısh qabatı payda boladı. Pisip jetilisip kiyatırǵan follikula razmeri 20 mm dm ǵa shekem ósedi. Pútkilley pisip jetilisken follikula máyekliktiń ústingi bóliminde isikshe payda etedi. Sonıń ushın máyeklik sırtqa shıǵadı. Máyek jolına túsken máyeklikler trafova puzırkalarına quwıqshalarına túsedi hám ol quwıqshalardı toltıradı. Bul orında sarı dene payda boladı sarı dene eki túrli boladı.
1. Menstruallıq, 2. Júkli bolıw yamasa beremennost`. Mnstruallıq sarı dene az ǵana waqıt saqlanadı, al júkli bolıw menen payda bolǵan saır dene kóp waqıt yamasa onıń aqırına shekem saqlanadı.
7. Jatır nayı yamasa máyek jolı jup organ eki 10-15 sm. Matka qasında jaylasqan máyek jolı menen máyeklik háreket etedi hám jatırǵa máyektiń kedip túsiwin támiynleydi. Máyek kletkasınıń tuxımlanıwı yamasa eki jınıs kletkasınıń qosılıwı jatır qınında ótedi. Zarodıshtıń rawajlanıwı jatır ishinde ótedi. Ayrım jaǵdayda tuxımlanǵan máyek kletkası jatır ishine túspey qaladı nátiyjede jatır sırtında rawajlanıw protsessi payda boladı. Bul qıyın jaǵdayǵa alıp keledi.
8. Matka taq ishki keńislikke iye almurt formasına usas dene. Matkada tuxımlanǵan máyek kletkasınıń rawajlanıwı ótedi yaǵnıy embrionnıń rawajlanıwı erkin bolsa esaplanadı. Úsh bólimnen turadı
1. Matka túbi
2. Matka denesi
3. Matka moynı
Matka keńisliginde eki qaptaldan jatır nayı ashıladı. Matkanıń tómengi bólimi onıń moyın bólimine yamasa sheyka bólimine ótedi. Onıń uzınlıǵı 2,5-3 sm shamasında. Matka sheykası eki bólimnn turadı.
1. Vlagamitsa bólimi
2. Vlagalitsa ústi bólimi.
Matka kúshli rawajlanǵan bulshıq etli organ usı bulshıq etlerdiń kúshli qısqarıwı nátiyjesinde tuwıw protsessi iske asadı. Matkanıń ishki diywalınıń slizli qabat penen qaplanǵan bolıp ol qabat ózi menen siltili reaktsiyaǵa iye bolǵan suyıqlıq bolıp turadı. Bunnan tısqarı matka ishi kirpiksheli epiteliya menen jabılǵan olardıń qısqarıwı nátiyjesinde matka diywalı payda etken suyıqlıq sırtqa háreket etedi.
Matka kishi janbas súyekginde ortada jaylasadı. Ol tuwrı ishek hám quwıq aralıǵında jaylasqan. Matka óziniń jaylasıw ornında háreketsheń organ baǵdarǵa ózgerte aladı.
Vlagalishe. Vlagalishe qısılǵan uzınlıǵı 8-10 sm shamasındaǵı kanalsha. Joqarıdan matka sheykası menen qosıladı. Onıń ishki diywalı seziw retseptorları óz xızmetin toqtadı nátiyjede bunday hayallarda jınısıy salqınlıq payda boladı. Bul organizmniń jatıń ósiwi menen onıń jınıslıq talabınıń tómenlewin bildiredi. Nashar adamlardıń sırtqı jınıs belgilerine yamasa organlarına kishi hám úlken etli qabatlar, klitor bólimleri kiredi. Kishi hám úlken etli qabatlardan ishki diywalları slizli qabat penen jabılǵan. Olarda seziwshi kletkalar jaylasqan.
Klitor, er adamlardıń jınıs aǵzasın payda etiwshi pesherestıy denege usas rawajlanıw múmkinshiligine iye organ boılp esaplanadı. Klitor lobkovoy súyegine birigedi.
10. Nashar adamlarda ekinshi jınıs belgilerine kiretuǵın sút bezleri pyada boladı. Qız balalar er balalarǵa qaraǵanda jınısıy jaqtan tez er jetedi. Bunday belgi qız balalarda 9-10 jaslar shamasında kókirek kletkasınıń ósip jetilisiwi kiredi. Jınısıy er jetkennen keyin kókirekte jaylasqan sút bezleri óziniń tiykarǵı xızmetin atqarıwǵa iykemlesken. Biraq organizmde tuxımlanǵan matka kletkaısnıń rawajlanıwı bolmasa sút bezleri sút payda etiw protsessin júrgizbeydi. Bul protsess ishki sekretsiya bezleriniń qatnasında iske asatuǵın quramalı protsess bolıp esaplanadı.
11. Ovulyatsiya hám menstruatsiya. Bul protsess pisip jetilisken máyek kletkalarınıń sırtqa bólip shıǵarıw protsessi bolıp esaplanadı. Jınıs kletkalarınıń pisip jetilisiwi Grafov quwıqshalarına iske asadı. Ovulyatsiya hár bir 25-28 kúnnen qaytalanıp turıwshı normal fiziologiyalıq protsess bolıp esaplanadı. Biraq kópshilik jaǵdaylarda bul protsess hár qıylı tásirler menen buzılıwı múkmkin. Bunday tásirlerge organizmniń ishki fiziologiyalıq jaǵdayları hám sırtqı tásirler kiredi. Hayallarda jınıslıq tsikl menstruatsiya menen belgilenedi. Bul 28 kún dawam etedi. Ovulyatsiya protsessinen keyin tuxımlasıw bolmay qalsa onda Groofov quwıqshalarında jańadan máyek kletkaları pisip jetilise baslaydı. Bul tsikl 4 dáwirge bólinedi.
1. Qálpine keliw yamasa jatır diywalınıń qálpine keliwi 7-8 kún dawam etedi.
2. Jatır diywalınıń qaytadan ósip rawajlanıwı 7-8 kún dawam etedi.
3. Bólip shıǵarıw dáwiri yamasa Graafov quwıqshalarınıń jarılıwı dáwiri.
4. Ovulyatsiyadan kyeingi dáwir 3-5 kún dawam etedi.