3-маъруза. Қаттиқ жисмлар хоссалари

3-маъруза. Қаттиқ жисмлар хоссалари.

Қаттиқ жисмлар ҳақида асосий маълумотлар. Материалларнинг электр ва магнит хоссаларига кўра бўлиниши. Кристалл панжара ва унинг турлари. Миллер индекслари.

Qattiq jism - moddaning agregat holati. Juda katta bo’lmagan tashqi ta’sirda (deformatsiya, harorat, bosim va h.k.) o’z turg’un shakl va hajmiga ega bo’lgan, hamda uni tashkil etgan atomlarning o’z muvozanat holatlari atrofida issiqlik ta’sirida o’ta sust tebranishlarga ega bo’lgan jismdir. Temir, olmos, oyna, ko’mir, muz va h.k.

Qattiq jismlar o’zining o’z tabiati va tuzilishiga qarab har xil erish haroratlariga, elektr va issiqlik o’tkazuvchanligiga ega bo’ladi.

Qattiq jismlar zich joylashgan atomlar, ionlar va molekulalardan iborat tuzilishga ega. Moddaning qattiq jism holati shu tarkibiy zarralarning bir-biriga yaqin masofalarda ular o‘rtasida vujudga keladigan o‘zaro ta’sir xususiyatlari bilan bog‘liq. Binobarin, moddaning qattiq jism kabi tuzilishga ega bo‘lishi tarkibiy zarralari o‘rtasida ikki xil umumiy xarakterga ega kuchlar: zarralarning bir-biridan uzoqlashishiga qarshilik ko‘rsatuvchi tortishish hamda ularning bir-biriga yaqinlashishiga tusqinlik qiluvchi itarilish kuchlarining mavjudligini taqozo qiladi. Chunonchi, qattiq jism zarralari o‘rtasida umumiy xarakterga ega bo‘lgan ion, kovalent, Van-der-Vaals hamda metall va vodorod bog‘lanish kuchlari mavjud. Mazkur kuchlarning hammasi ham elektrostatik tabiatga ega.

Moddaning agregat holati tushunchasi, qat’iy aytganda qattiq jismlarning muhim gruppasini hosil qiluvchi kristallargagina taalluqlidir. Kristallarda tarkibiy zarralarning ma’lum katta soha bo‘yicha qat’iy tartibda joylashishi kuzatiladi. Qattiq jismning amorf holati ham mavjud. Amorf holatda, xuddi suyuqliklardagidek, jismning tarkibiy zarralarini katta soha bo‘yicha emas, faqat kichik sohadagina aniq joylashishi kuzatiladi. Demak, amorf jismlarda tarkibiy tuzilishning yaqin tartibi amalga oshiriladi. Bunga aksincha, kristallar tuzilishi yaqin tartibga ham, olis tartibga ham ega. Modomiki, amorf jismlarda olis tartib yo‘q ekan, uning tarkibiy zarralari (molekulalari) o‘rtasidagi bog‘lanish qiymat jihatdan har xil kuchda vujudga keladi, natijada ular aniq erish haroratga ega bo‘lmaydi. Chunki bunday qattiq jism qizdirilganida eng kuchsiz bog‘lanishlar pastroq haroratda uziladi, shuning uchun amorf jism haroratsini asta-sekin oshirilishida avval yumshash, keyin erish yuz beradi.

Qattiq jismlarning kristall tuzilishining xarakteri asosan bog‘lanish kuchlari xarakteri bilan aniqlanadi. Bog‘lanishlarning mavjud beshta asosiy turiga mos ravishda besh xil kristall tuzilish: ion bog‘lanishning ionli kristall panjarasi; Van-der-Vaals kuchlarining molekulyar yoki qutblangan kristall panjarasi; kovalent bog‘lanishning atomlardan tuzilgan panjarasi; metall bog‘lanishning metall panjarasi va, nihoyat, vodorod bog‘lanishning kristall panjarasi mavjud. Qattiq jismlarning kristall panjarasi deganimizda, kristall bo‘ylab tarkibiy zarralarning davriy qaytariluvchi to‘g‘ri joylashishini tushunamiz. Kristall panjara, bog‘lanish kuchlarining turidan qat’i nazar, bu kuchlarning masofaga nisbatan tortishish yoki itarilish xarakteri oqibatida tarkibiy zarralarning faqat o‘zaro ma’lum masofalardagina vujudga keladigan turg‘un muvozanat holatini tasvirlaydi.