3-Ma’ruza. Kartoshka, sabzavot, mevalar kimyoviy tarkibining umumiy ta’rifi. Reja

Azotli moddalar. Sabzavot va meva azot moddalarining katta qismini oqsillar hamda ularga ergashuvchi aminokislotalar va amidlar tashkil etadi. Bundan tashqari, oqsil bo‘lmagan azotli moddalar: nuklein kislotalari, ammiak tuzlari, nitritlar, ayrim vitaminlar, glikozidlar ham mavjud.
Oqsillar. Oqsillar inson organizmi to‘qimalarini qurish materiali hamda ovqat energiyasi manbai sifatida xizmat qiladi. YOshi katta odamning oqsilni sutkalik o‘rtacha iste’mol qilish me’yori 80–100 grammni tashkil etadi.
Inson ovqat hazm qilish traktida proteolitik fermentlar ta’siri ostida oqsil aminokislotalargacha parchalanadi va uni organizm shimadi. Almashinmas aminokislotalar organizmda sintez qilinmaydi, ammo ular modda almashinuvi jarayoni me’yorida ketishi uchun zarur. Lizin triptofan, fenilalanin, leysin, metionin, valin, treonin, izoleysin ham ular qatoriga kiradi. Qolgan aminokislotalar inson organizmida o‘zaro birikish (qayta aminlanish) natijasida hosil bo‘lishi mumkin. Oqsilning organizmda hazm bo‘lishi xom ashyoga pazandalik ishlovi berilgandan so‘ng birmuncha oshadi. Uzoq vaqt davomida isitish oqsillarning chuqur o‘zgarishiga olib keladi.
Inson organizmini barcha aminokislotalarga ega oqsillar bilan to‘laqonli ta’minlovchi asosiy manba hayvon mahsulotlaridir. Sabzavot va mevada oqsil miqdori nisbatan kam, shunga qaramay o‘simlik mahsuloti ratsionning katta qismini tashkil etadi. Undan tashqari, sabzavot hayvon oqsili hazm bo‘lishi darajasini oshiradi. Azotli moddalar miqdori: dukkakli mahsulotda – 4,5–5,5%; karamda – 2,5–4,5%; shpinatda – 3,5%; kartoshka, sabzi, piyozda – qariyb 2%; tomat va qovoqda – qariyb 1%. Mevalarning ko‘pchiligi 1% dan kamroq azotli moddalarga ega.
Ayrim sabzavot va kartoshka oqsili to‘laqonli, jo‘xori oqsili tarkibida lizin yo‘q, sabzi oqisilida esa triptofanning faqat izi bor.
Oqsilning molekulalari ulkan bo‘lib, molekulyar massasi ham katta (bir necha o‘n mingdan boshlab bir necha milliongacha), shuning uchun ularning haqiqiy eritmasi kolloid eritmalarga xos bo‘lgan qator xususiyatlarga ega. Ko‘p oqsillar globula (shar) shaklidadir. Polipeptid bog‘lar spiral shaklida o‘rnashgan bo‘lib, shar ko‘rinishida o‘ralgan. Spiral ichida gidrofob (suvni biriktirmaydigan) guruhlar o‘rnashgan. Globula yuzasida esa suvni o‘ziga tortuvchi gidrofil guruhlar mavjud. Suv qobig‘i bo‘lgani tufayli oqsillar turg‘un kolloid eritma hosil qiladi.
Oqsil molekulasi suvda HORH turdagi birikma hosil qiladi. Bu birikma atmosfera elektrolitidir. Meva sharbati nordon reaksiyaga ega bo‘lganligi uchun H⁺ ionlarning dispersion muhitdagi yuqori konsentratsiyasi oqsil molekulasidan shunday ionlar ajralishiga to‘sqinlik qiladi va bu molekulalardan ON^- ionlar ajralib chiqishiga sababchi bo‘ladi. SHuning uchun meva sharbatidagi oqsillar musbat zaryadlanadi. Oqsilning ikki tashqi monoqatlami va ikki qavat lipoidlardan iborat bo‘lgan biologik membranalar kolloid xususiyatlari tufayli hujayraning tanlovchi o‘tkazuvchanligini va turgor vujudga kelishini ta’minlaydi.
Oqsil denaturatsiyalanishi va u hosil qilgan kolloid sistemaning buzilishi qizdirish (50⁰S dan yuqori temperaturagacha), kislota, tuzlar, spirt ta’siri hisobiga, elektr toki o‘tkazish hisobiga ro‘y berishi mumkin va hokazo.
Isitish natijasida molekula ichidagi harakatlar intensivligi oshadi va alohida radikallarning ajralishi tendensiyasi kuchayadi, polipeptid zanjirlar konfiguratsiyasi o‘zgaradi va degidratatsiya vujudga keladi. Oqsil hosil qilgan odatdagi sharoitda gidrofil xususiyatli kolloid sistema gidrofobga o‘tadi. Denaturatsiyalangan oqsil molekulalari osongina agregatlarga tutashadi, erimaydigan yirik zarralar hosil qiladi. Bu beqaror jarayondir.
Kislota qo‘shganda hamda elektr toki o‘tkazganda muhit kislotaliligi rN o‘zgaradi va oqsil molekulasida musbat hamda manfiy zaryadlar tengligi (izoelektrik nuqta) vujudga kelishi mumkin. Bu holda oqsil eng kam eruvchanlikka ega.
Tuz eritmasi va spirt qo‘shish natijasida oqsil globulalari suvsizlanadi, gidrofil xususiyati yo‘qoladi, globulalar qo‘shiladi va cho‘kmaga tushadi.