3-Ma’ruza: Oqsillar va peptidlarning biologik funktsiyasi

Oqsillar 
(albumineise) termini birinchi marta farang fiziologi F.Kene 
tomonidan 1747 yilda taklif etilgan. Shu davrdan boshlab oqsillar 
olinishiga oid tadqiqotlar uzluksiz amalga oshira boshlangan.1759 yilda 
A.Kessel-Mayer, so’ngra I.Ruel turli o’simliklardan kleykovina 
olib, uni xossalarini tavsiflab o’tdilar. 1762 yilda A.Xaller kazeinni 
hosil bo’lishini tekshirdi. Farang kimyogari A.Furkrua oqsillarni 
individual modda sifatida ko’rib, o’simlik va hayvonot manbalaridan 
olingan oqsillarni tabiati bir ekanligini amalda ko’rsatib berdi. Qonni 
uch asosiy tarkibiy qismini u albumin, jelatin va fibrin deb atadi. 1780 
yilda F.Vasserberg ko’z gavharini oqsil tabiatli moddalar qatoriga 
kiritdi. 
- 
asr 
boshlarida 
oqsillarni 
kimyoviy 
xossalarini 
o’rganishga oid dastlabki izlanishlar amalga oshirildi.1803 yilda 
J.Dalton tarkibida azot atomiga ega albumin va jelatinni dastlabki 
formulalarini yozdi.1810 yilda J.Gay-Lussak qon fibrini va kazeinni 
kimyoviy tekshirib, ularni elementar tarkibi o’xshashligini aniqladi. 
Oqsillarni kimyoviy tarkibini o’rganishda ularni gidrolizlab 
aminokislotalar olinishi katta ahamiyatga ega bo’ldi. 1820 yilda 

---

farang olimi A.Braconnot jelatinani sulfat kislota bilan gidrolizlab 
glitsin hosil qildi. Birinchi aminokislota asparagin 1806 yilda 
L.Vauquelin tomonidan Asraragusdan olingan eritmadan ajratib 
olindi. Shu vaqtni o’zida J.Prust pishloqni parchalab leysin 
aminokislotasini ajratib oldi. 
Oqsillarni tuzilishiga oid birinchi nazariya golland kimyogari 
G.Mulderga tegishlidir. U radikallar nazariyasiga asoslanib, 1836 
yilda barcha oqsillar tarkibiga kiruvchi eng kichik tuzilma birligi 
protein tushunchasini kiritib, protein nazariyasini taklif etdi. Protein 
birligi(Pr) dastlab, 
tarkibga ega edi. Keyinchalik 
tekshirishlar natijasida protein tarkibi 
ga tengligini 
aniqlandi. Ba’zi oqsillar oltingugurt va fosforga ega ekanligi ko’rsatib 
o’tildi. 1838 yilda G.Mulder tomonidan taklif etilgan oqsillar 
formulasi quyidagi ko’rinishga ega edi: 
Qon zardobi oqsili – 
 
Tuxum oqsili –
 
Fibrin –
 
Kazein –
 
O’simlik kleykovinasi –
 
Kristallin – 
 
 
“Protein nazariyasi”ni tekshirishda o’sha zamonning buyuk 
kimyogarlari J.Dumas va U.Liebiglar ishtirok etishdi. U.Liebig protein 
nazariyasini qo’llab-qo’vvatlab protein formulasini aniqlashtirdi: 
J.Dumas esa o’z variantini taklif etdi: 
Ammo G.Mulder o’zi tuzgan formulani to’g’riligini himoya qildi. Uni 
Y.Berselius qo’llab-quvvatladi va o’zining kimyo darsligida (1840) 
protein nazariyasini oqsillar tuzilishining yagona nazariyasi sifatida 
keltirdi. Lekin U.Liebigni laboratoriyasi xodimi N.E.Lyaskovskiy 
G.Mulder tomonidan amalga oshirilgan tekshirishlar noto’g’ri 

---

ekanligini aniqladi va protein nazarisini noto’g’riligini asoslab berdi. 
Lekin shunga qaramay bu nazariya oqsillarni kimyoviy o’rganishni 
jadallashtirdi. Oqsillar tuzilishi haqidagi tassavurlarni tarkib topishida 
oqsil moddalarni proteolitik fermentlar bilan parchalash izlanishlari 
katta ahamiyatga ega bo’ldi. Buni birinchilar qatorida G.Meysner 
amalga oshirdi. 1850 yilda K.Leman oqsillarni pepsin bilan 
parchalanish mahsulotlarini peptonlar deb atashni taklif etdi. Bu 
jarayonni o’rganib, XIX-asrni 70-yillarida E.Hooppe-Seyler va