3-Ma’ruza. Raqamli axborotlarning raqamli qurilmalarda ifodalanish shakllari. Son tizimlarining umumiy xususiyatlari

3.1-rasm. Raqamli signal: a – potentsial shakli; b – impuls shakli

Raqamli signallarning ikkala turida ham (3.1-rasmga qarang) 10011010 ikkilangan son ketma-ket ko’rinishda keltirilgan bo’ladi (ketma-ket kod bilan), qachonki uskuna orqali ketma-ket qayta ishlansa va bir liniya orqali sonning razryadiga mos holda potensiallar (impulslar) uzatilsa, amalga oshadi.

• Raqamli signallarning ikkala turida ham (3.1-rasmga qarang) 10011010 ikkilangan son ketma-ket ko’rinishda keltirilgan bo’ladi (ketma-ket kod bilan), qachonki uskuna orqali ketma-ket qayta ishlansa va bir liniya orqali sonning razryadiga mos holda potensiallar (impulslar) uzatilsa, amalga oshadi.
• Parallel ko’rinishdagi ikkilik sonini namoyon etayotganda (parallel kod ko’rinishida) uning barcha razryadlari bir vaqtda uzatladi. Shu bilan birga raqamli signalni qayta ishlovchi uskunaning bir hil turdagi elementlari va uzatish liniyalari miqdori sonni razryadlar miqdoriga teng bo’lishi kerak, ya’ni sezilarli darajada ortib borishi kerak. Bunday raqamli signal uskuna orqali sezilarli darajada tezroq qayta ishlanadi.
• Parallel ko’rinishdagi 10011010 ikkilangan sonni namoyon etadigan potensial raqamli signal (3.2-rasmda keltirilgan).

1.2-rasm. Parallel ko’rinishdagi potensial raqamli signal

Shuni ta’kidlash kerakki, katta qiymatga ega bo’lgan raqamli signal elementlarga – 1 soni o’zlashtiriladi, kichikroq qiymatga ega bo’lgan elementga esa – 0 soni o’zlashtiriladi. Ba’zida teskari holatlar ham qo’llaniladi, bu yerda katta qiymatga ega bo’lgan raqamli signal elementlarga – 0 soni o’zlashtiriladi, kichik qiymatga ega bo’lgan elementga esa – 0 soni o’zlashtiriladi. Birinchi holat to’gri mantiq sinfi deb nomlanadi, ikkinchisi esa teskari mantiq sinfi deb nomlanadi.

1.3-rasm. Signalni kvantlash: a – kvantlash sathlari; b – kvantlangan diskret signalga mos keluvchi raqamli signal

Elektron va radio-texnik qurulmalarda raqamli signallar.

• Raqamli signallar turli xil vazifalarga moljallangan qurulmalarda qo’llaniladi. Elektron raqamli hisoblash mashinalarida (E.R.X.M) va raqamli avtomatikada kirish ma’lumotlari raqamli signallar bilan ifodalanadi va bu qurulmalar shu raqamli signallar ustida har-xil amallar bajaradi.
• Radio aloqa tizimlarida raqamli signallar orqali turli shaklga ega bo’lgan: ovozli, bosma, tasvir yoki boshqa shakllarga ega bo’lgan xabarlar uzatiladi. Bunday aloqa maxfiyligi va xalaqit bardoshliligi bilan ajralib turadi. Misol tariqasida raqamli signallarni hisoblash texnikasi va raqamli avtomatikaning, radio aloqa tizimlarining asosi bo’lgan mantiqiy qurulmalarda qo’llanishini ko’rib chiqamiz.