3-mavzu. Antropologiyaning yo‘nalishlari

Diffutsionizm 
Diffutsionizm nazariyasi XX asrning birinchi yarmida rivojlanishni boshlagan 
bo‘lib, u ham jamiyatning rivojlanishi nima uchun oddiy yoki bir necha xil 
ekanligini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Bu nazariya jamiyatlar 
boshqa bir jamiyatdan madaniy hususiyatlarni o‘zlashtirishi natijasida ijtimoiy 
o‘zgarishlar yuzaga kelishi borasidagi nazariyani ilgari suradi. Bu nazariyada 
1
Introduction to Sociocultural Anthropology. - page 38- 40. 

---

jamiyatlar o‘rtasida iqtisodiyot, diniy qarashlar va madaniy ong kabi tushunchalar 
o‘zaro tarqalgan va yoyilgan deb tushuniladi.
Buni jamiyatlar o‘rtasidagi madaniyat borasidagi ayrim o‘xshashlik bilan 
izoxlash mumkin. Bu nazariyaning keskin tarafdorlari bo‘lgan Britaniya 
diffutsionistlari Misr sivilizatsiyasini toifasidagi manbalarni asos qilib olib, boshqa 
jamiyatlarga asta-sekinlik bilan yoyilgangan deb tushunishadi. Bu nazariyaning 
zaifligi shundaki, bu ham etnotsentrik ko‘rinishda bo‘lgan. Diffutsionistlar g‘arb 
jamiyati bo‘lmagan o‘ziga xos quyi turuvchi jamiyatlardir, ularning xalqlari 
sivilizatsiya rivojlanishiga unchalik xissa qo‘shmagan deb ishonishadi. Biroq bunga 
qaramay diffutsionizm Misr, YUnoniston, Rim kabi klassik sivilizatsiyasini yuzaga 
kelishini tushunish borasida bir qator isbotlar keltira olgan.
2
Funksionalizm 
Funksionalizm anglash usuli sifatida madaniyat tarixining butun tarixi 
davomida mavjud bo‘lib kelgan. Tana va uning hayotiy ko‘rinishlari odamlarning 
o‘zaro birgalikdagi hayotining turli jihatlari istiora, o‘xshashliklar, andozalar 
sifatida xizmat qilib kelgan. XX asr uchun xos bo‘lgan jamiyat va madaniyatni 
o‘rganishga bo‘lgan funksional yondashuvning ildizlari fransuz olimlari O.Kont va 
E.Dyurkgeym, ingliz olimlari B.Malinovskiy va A.Radkliff-Braunlarning asarlarida 
ko‘rsatib o‘tilgan. Funksionalizmning vujudga kelishi “umumiy sotsiologik 
qonunlar”ni o‘rnatishga intilishdan kelib chiqqan. Muvofiq ravishda B.Malinovskiy 
yana “oddiygina ma’lumotlar to‘plash, ta’riflash va tasniflash bilan bog‘liq bo‘lgan 
fan sifatidagi etnografiya, va maqsadi fenomnlarning qonunlari va izohlarini qurish 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan etnologiya”
1
o‘rtasidasi farqlarni keltirgan, abstrakt 
nazariyalarni jamiyatning turli ko‘rinishlariga tadbiq qilinishini o‘rgangan. Vazifa 
va tuzilmaning asosiy konseptlari, ulardan ko‘p hollarda foydalangan va o‘zining 
2
Introduction to Sociocultural Anthropology. - Рage 41. 

---

ijtimoiy tizim g‘oyasi bilan bog‘liq bo‘lgan organik o‘xshashliklarni keltirib 
chiqargan G.Spenserdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashtirilgan.
Bu nazariya jamiyat madaniyati bir butunlikdagi ikki funksional va 
disfunksional qismlardan tashkil topgan deb hisoblaydi. Bu nazariya jamiyatni 
murakkab tizim sifatida ko‘rib, yuqoridagi qismlar qat’iylik va birdamlikni tashkil 
etsa, jamiyatning hayotidagi ijtimoiy xulq-atvor barqaror tarzda davom etadi.
Barcha ijtimoiy strukturalar jamiyat harakatini ta’minlaydi. Britaniya 
antropologlari Radkliff Braun va Bronislav Malinovskiylar fuksionalizmda ikki 
nazariyani ilgari suradi:
Strukturaviy funksionalizm - ijtimoiy strukturalarning turli elementlari 
jamiyatdagi ijtimoiy tartib va muozanatni saqlab turish borasida ustunlik qiladi deb 
tushunish. Psixologik funksionalizm – shaxsning ruhiy holatidan kelib chiqqan 
ehtiyoj jamiyat tamonidan qondiriladi deb tushunish
Ijtimoiy va madaniy hodisalarni funksionalistik (vazifaga oid) jihatdan 
izohlashda vazifa konsepsiyasining o‘zi odamlarning tashqi muhitga yo‘naltirilgan 
harakatlarining biologik va ruhiy asoslarini nazarda tutadi. Oxirgisi nafaqat ekologik 
o‘lchamlarni, balki inson tomonidan yaratilgan ob’ektlarni ham qamrab oladi. 
Bundan tashqari, funksiya (vazifa) konsepsiyasida texnologiyalar, jumladan 
mashina texnologiyalari ham ijtimoiy-madaniy o‘zaro munosabatlar mahsuli va 
vositasi, odamlarning ehtiyojlari va talablarini qondirilishi imkoniyatini yaratuvchi, 
ijtimoiy va madaniy tizimlar tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro almashinuvlarni 
belgilab beruvchi madaniyatni etkazish vositalari sifatida ahamiyatli o‘rin tutadi. 
SHunday qilib, “muayyan uyushma hayotida har bir madaniy element o‘z o‘rniga 
ega va alohida vazifani bajaradi, deb hisoblanadi. Mazkur vazifalarni aniqlash 
fanning “ijtimoiy fiziologiya” deb atash mumkin bo‘lgan maqsadi hisoblanadi. 
Funksional usulning dastlabki postulati shundan iboratki, barcha jamiyatlar va 

---

madaniyatlar uchun bir xil bo‘lgan umumiy “fiziologik”, yoki funksional qonunlar 
mavjud. Funksional usulning maqsadi mazkur umumiy qonunlarni aniqlash va 
ularni har qanday madaniyatning har qanday elementi yordamida izohlashdan 
iborat». 
Funksionalistik nazariyaning kamchiligi shundaki, nima uchun jamiyat bir hil 
yoki turlicha ekanligi tushuntirib bera olmaganligida. Funksionalist antropologlar 
dunyo tartibga kelishida raqobat va ziddiyatga kamroq e’tibor berishgan deb faraz 
qilish mumkin. Bu nazariya jamiyatni barqaror va o‘zgarmarmas deb ko‘rib, ijtimoiy 
va madaniy o‘zgarishlarni tushuntirib bera olmadi. SHu kamchiliklarga qaramasdan 
funksionalizm atropologiyada empirik tadqiqotlarga katta xissa qo‘shgan.
3