3-mavzu. Antropologiyaning yo‘nalishlari

“Shaxs va madaniyat” maktabi 
Bu yo‘nalish psixologik antropologiya deb ham nomlanadi. Bu yo‘nalish XX 
asrning birinchi yarmidan boshlab tarix sohasidagi izlanishlarda muhim ahamiyat 
kasb eta boshlagan. “Madaniyat va shaxs” yo‘nalishi tarafdorlari kishilar tamonidan 
madaniyat shakllarini turli hususiyatlarini jamiyatga berishi mobaynida madaniyatni 
yanada tezroq rivojlanishiga ta’sir eta oladi deb tushunishadi. Bu nazariya madaniyat 
integratsiyasi o‘sishi mexanizmi borasida izlanishlar olib boradi.
Bu nazariyaga go‘daklik va ilk bolalikdagi kechinmalar orqali shaxs shaklanadi 
deb ta’kidlovchi neo-Freyd psixologiyasi ta’sir qilgan. Keyinchalik bu maktabni 
rivojlantirgan olimlar madaniyatlar orqali milliy xarakterni o‘rganishga urinib 
ko‘rishdi. Izlanishlar mobaynida antropologlar stimullar, shaxs tizimi, impulslar, his 
qilish yo‘nalishi, munosabatlar cho‘qqisi kabi psixologik tushunchalarni qo‘llashdi. 
“SHaxs va madaniyat” yo‘nalishi namoyondalaridan Bronislav Malinovskiy va 
Margaret Mid psixologik ko‘rinishlar madaniyat o‘zgarishi bilan o‘zgarib 
3
Introduction to Sociocultural Anthropology. - page 43-44. 

---

boraveradi deb tushuntirishga urinib ko‘rishdi. Voyaga etgan shaxslarda bolalikda 
ko‘rgan bilganlari keyinchalik uning madaniyatida aks etadi deb tushuntirishadi.
Bugungi kunda “madaniyat va shaxs” yo‘nalishi quyidagi kabi mavzularning
qiyosiy-madaniy tadqiqotlariga katta e’tibor qaratgan: 
• ijtimoiy-tuzilmaga oid, shuningdek madaniyatning qadriyatga oid barqaror 
tarkibiy qismlarini hamda ijtimoiylashtirishning stereotip, modal, va aynqisa 
birlamchi (bolalar misolida) namunalarini qiyoslash; 
• ijtimoiylashtirishning madaniy stereotiplarini shaxsning o‘zini tutishida, 
o‘zaro ijtimoiy munosabatlarida namoyon bo‘ladigan modal, bazaviy tuzilmasi 
xususiyatlari bilan qiyoslash; 
• shaxsning bazaviy jihatlarining ijtimoiy zarur bo‘lgan vazifalar, ijtimoiy-
madaniy rollarning mohiyati, madaniyatning projektiv jihatlari bilan aloqasi; 
• shaxsning bazaviy jihatlari hamda madaniy namunalarini ijtimoiy jihatdan 
qabul qilingan me’yorlaridan og‘ish (ularning har qanday ko‘rinishida) va ruhiy 
nuqsonlar bilan qiyoslash.
Strukturalizm 
Strukturalizm antropologiyadagi tadqiq qilishning yangi turlaridan biri 
hisoblanadi. Bu yo‘nalish madaniyatni tartibiy strukturasini o‘rgatuvchi etnologiya 
va simvolik antropologiyaga o‘z e’tiborini qaratadi. Strukturalizm antropologiyada 
fransuz antropologi tomonidan ilgari surilgan. Hususan, u shunday deydi : “ Biz 
inson tafakkuridagi strukturani topish orqali dunyo borasidagi umumiy qoidalar 
tartib etishimiz mumkin” . Bu nazariyadagi muammo shundaki, ular jamiyat 
o‘zgarishlarini statik tarzda tushuntirishlaridadir. Nazariya madaniyatni o‘rnatilgan 
tartib deb ko‘rib, madaniyatga ko‘nikish darajalarini baholab chiqadi
4
4
Introduction to Sociocultural Anthropology.- page 49. 

---