3-mavzu. Kasbiy ma’naviyatning o’ziga xos prinsiplari reja: Madaniyat va uning kasbiy faoliyatga ta’siri

 
4. Kasbiy ma’naviyatda etiket normalari va ularning xodimlar faoliyatida namoyon 
bo’lishi 
 
Axloqiy madaniyatda yaqqol ko’zga tashlanadigan munosabatlar ko’rinishidan biri, bu - 
etiket. U ko’proq insonning tashqi madaniyatini, o’zaro munosabatlardagi o’zini tutish qonun-
qoidalarining bajarilishini boshqaradi. Agar muomala odobida inson o’z munosabatlariga ijodiy 
yondashsa, ya’ni bir holatda bir necha xil muomala qilish imkoniga ega bo’lsa, etiket muayyan 
holat uchun faqat bir xil qoidalashtirib qo’yilgan xatti-harakatni taqozo etadi. 

---

Etiketning qamrovi keng, u, ma’lum ma’noda, xalqaro miqyosda qabul qilingan muomala 
qonun-qoidalarini o’z ichiga oladi. Masalan, siyosiy arbob etiketi, mehmondorchilik etiketi va 
h.k. Etiketga rioya qilishning mumtoz namunasini biz tez-tez televizor ekrani orqali ko’rib 
turamiz. Bu jarayon ayniqsa, davlat rahbarlariga horijiy mamlakatlar elchilarining ishonch 
yorliqlarini topshirish marosimlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Unda faqat bir xil holat, xalqaro 
miqyosda o’rnatilgan qoida hukmron. Uni Prezidentning ham, elchilarning ham buzishga haqqi 
yo’q. Yoki juda oddiy, kichkina bir misol: dasturxonda tanovul payti, pichoqni o’ng qo’lda 
ushlash zamonaviy mehmondorchilik etiketining qat’iy qoidalaridan biri sanaladi - uni buzish 
atrofdagilarda hayrat va istehzo uyg’otadi. Shu bois etiketni odat tusiga aylantirilgan, 
qat’iylashtirilgan muomala odobi deyish ham mumkin. 
Etiketning bunday zamonaviy ko’rinishlari bilan birga, shunday milliy-an’anaviy 
shakllari ham borki, ularsiz millat madaniy hayotining tasavvur qilish qiyin. Masalan, 
salomlashish odobini olib ko’raylik. Etiketning bu turiga ko’ra, ko’chadan o’tib ketayotgan 
odam, ko’cha bo’yida o’tirganlar yoki turganlarga salom berishi kerak, salom berganda o’ng qo’l 
chap ko’krakda, yurakning ustida turishi, bosh esa engil ta’zimga egilishi lozim. 
Ko’rishish etiketida esa qo’lning uchini berib salomlashish ko’rishayotgan odamga 
nisbatan ginaxonlik, xafagarchilikni bildiradi - odobdan emas. Ko’rishganda yosh yoki martaba 
nuqtai nazaridan katta kishi birinchi bo’lib qo’l uzatishi lozim; ayollar bilan ko’rishganda ham 
erkak kishi tomondan shunday etiket qoidasi bajarilmog’i talab qilinadi. 
Milliy mentalitetda marosimlar etiketi, ayniqsa katta ahamiyatga ega. To’y marosimida, 
xususan, qiz bilan ota-onaning xayrlashuvi, nikoh kechasiga kirib kelishda kuyovning kelinni 
chap tomonda tutib, to’yxonaga boshlab kirishi v.h. etiket qonun-qoidalari to’liq bajarilishi 
lozim. Yoki aza marosimida fotihaga kelgan odamlarni milliy to’n va do’ppi kiygan, belbog’ 
bog’lagan holda, qo’l qovishtirib, boshni bir bu quyi tutgan tarzda kutib olish qat’iy qoidaga 
asoslanadi. Bular, bir qarashda, etiketning milliy yoki kasbiy udum, odat, rasm-rusmlardan 
fparqi yo’q ekan, degan taasurot qoldirishi mumkin. Bu yuzaki, yolg’on taassurot. CHunki 
udum, odat, rasm-rusmlar muayyan darajada erkinlikka ega, ba’zan ularni bajarmaslik ham 
mumkin. Lekin etiketda buning imkoni yo’q – etiket qonun-qoidalari majburiylik tabiatiga ega. 
Etiketning yana bir alohida jihati bor: unda odob bilan go’zallikning uyg’unligini 
ko’rishimiz mumkin, qat’iy odob qonun-qoidalari chiroyli xatti-harakatlar vositasida amalga 
oshiriladi. Demak, etiket estetika bilan ham bog’liq, aniqrog’i, o’zni tutish estetikasi talablariga 
javob beradi. 
SHunday qilib, etiket - takallufning mayda-chuyda jihatlarigacha ishlab chiqilgan odob 
qoidalari sifatida ijobiy, kishining ko’zini quvontiradigan muomala hodisasi. Lekin, ayni paytda, 
u asl axloqiy asosini yo’qotgan majburiy mulozamat tarzida ham namoyon bo’ladi: etiket 
qoidalarini bajarayotgan kishi aslida o’z xohish-ixtiyoriga qarshi ish ko’rayotgan bo’lishi ham 
mumkin. Bu jihatdan u munofiqlikning bir ko’rinishiga aylanadi. Masalan, siz biror yoqqa 
shoshilib, darvozadan chiqdingiz, deylik. Ro’parangizda tanishingiz yoki qo’shningiz uchraydi. 
Siz ko’rishib, hol-ahvol so’rashib, so’ng sharqona etiketga rioya qilib uni: “Qani uyga kiramiz, 
choy qilamiz, bir hangomalashamiz”, deb ichkariga taklif qilasiz. Lekin, aslida, siz uning uyga 
kirishini aslo istamaysiz, vaqtingiz yo’q, hatto, shu uchrashganda ketgan vaqtingizni o’ylab, 
pitirlab turibsiz. 
Demak, siz o’z istagingizga qarshi, etiket-mulozamat yuzasidan yolg’on gaplarni aytasiz, 
xunuk eshitilsa ham na chora - munofiqlik qilasiz. SHunga qaramay, umuman olganda, etiket 
shaxsni muayyan tartib-qoidaga, qanday ichki ruhiy sharoitda bo’lmasin, bosiqlikka, 
muloyimlikka va sabr-toqatga o’rgatishi bilan ahamiyatlidir. 
Xalqaro etiketning asosiy xususiyatlari uning universalligidadir. Turli mamlakatlar 
vakillarining, siyosiy qarashlar va turli dinlarga e’tiqodning, milliy an’analar va 
ruhshunoslikning, turli hayot tarzi va madaniyatlarning bevosita muloqotlari xalqaro etiketning 
asosini tashkil etadi. Har bir millatning ehtirom qoidalari bu milliy urf-odatlar va xalqaro 
etiketning murakkab uyg’unligidir. 

---

Bugungi kunda zamonaviy xalqaro etiket barcha mamlakatlar va o’tib ketgan avlod-
ajdodlar madaniyatining eng qimmatbaho qismini o’zlashtirib kelmokda. Uning rivojlanib borish 
jarayoni davomida u, turli mamlakatlar vakillari muloqoti orqali xalqlarda mavjud eng yaxshi 
ehtirom me’yorlarni mujassam qilgan holda boyitilib bormoqda. 
Har bir mamalakat o’z etiket tamoyillariga ega va ular xalqaro etiketning 
ajralmas qismi hisoblanadi. Masalan, quyidagilar: