3-mavzu: Ma’naviyat, ruhiyat, madaniyat Reja
Download 397.83 Kb. Pdf ko'rish
|
маънавият маъруза-3
|
3-mavzu: Ma’naviyat, ruhiyat, madaniyat Reja: 1. Ma’naviyat va ruhiyat tushunchlari, ulaming o’zaro nisbati. 2. Inson tabiati va shaxs ma’naviyati. 3. Ma’naviyat va madaniyat nisbati. 4. Shaxs ma'naviyatining tarkibiy jihatlari va madaniyalning tarkibiy qismlari. Madaniyatni moddiy va ma’naviy madaniyatlarga bo‘lish ilmiy an’anadir. Ammo olimlar orasida ijtimoiy-siyosiy madaniyatni uchinchi alohida qism sifatida ajratishni taklif qilayotganlar bor. Bunday nuqtai nazar ma’lum darajada jamiyat hayotini alohida sohalarga bo‘lishga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Siyosat jamiyat hayotining alohida sohasi hisoblanadi. Masalan, Erix Fromm jamiyat hayotini ma’naviyat, siyosat va iqtisodiyotga bo‘ladi. Biz uchinchi soha sifatida tor mazmundagi siyosatni emas, kengroq ijtimoiy – siyosiy sohani olamiz. O‘z navbatida siyosiy sohani ikki nisbatan farqlanuvchi mustaqil sohalarga – fuqarolik jamiyatiga (jamoat, nodavlat, notijorat tashkilotlariga, fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlariga) va oshkora rasmiy hokimiyatga, ya’ni davlat hokimiyati tuzilmalariga bo‘lish tarafdorlari bor. Ba’zan ular tegishlicha ijtimoiy-siyosiy soha va oshkora hokimiyat (publichnaya vlast) deb ham ataladi. Biz jamiyat hayotini uch sohaga bo‘lib qaraymiz: iqtisodiyot, ma’naviyat va ijtimoiy – siyosiy soha. Jamiyatda o‘zaro ajralib turadigan turli sohalar mavjud. Masalan, iqtisodiyot, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash, ilm-fan, ijtimoiy ta’minot, sport va sh.k. Aslini olganda ular xalq xo‘jaligining (iqtisodiyotning) alohida zaruriy yoki ijtimoiy tarmoqlari hisoblanadi. Ularning faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun tegishli mablag‘ ajratiladi, invistitsiyalar kiritiladi. Ular ishlab chiqarishning zamonaviy jamiyatdagi alohida turlaridir. Masalan, ta’lim kadrlarni, mutaxassislarni tayyorlaydi (ishlab chiqaradi). Ammo siyosat va ma’naviyat (sof ma’naviyat - ma’naviy ong, iroda, adabiyot va san’at, urf - odatlar) jamiyat hayotining shunday sohalaridir-ki, ular bevosita xalq xo‘jaligining tarmoqlarini tashkil etmaydi. Shu sababdan ko‘p hollarda ijtimoiy – iqtisodiy soha degan atama keng tarqalgan. Xuddi shunday ijtimoiy – siyosiy soha, degan atama ham qo‘llaniladi. Bunda tor mazmundagi davlat boshqaruv siyosatidan tashqari, davlatning va jamiyatning madaniy – maishiy munosabatlari, ta’lim, sog‘liqni saqlash, sport va sh.k. hayot nazarda tutiladi. Ta’lim, ilm – fan, din, adabiyot va san’at, axloq, ma’naviyat tarkibida ko‘rilgani uchun biz faqat siyosat, iqtisodiyotning ijtimoiy jihatlari, urf – odatlar bilan cheklanamiz. Siyosat birinchi navbatda bu jamiyatni boshqarishdir. To‘g‘ri iqtisodiy siyosat olib borilsa, iqtisodiyot yuksaladi, noto‘g‘ri olib borilsa, tanazzulga uchraydi. Ma’naviyat, madaniyat, xalq ta’limi va sh.k.ga siyosat ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Siyosat, shuningdek, – bu davlat hokimiyati faoliyati va siyosiy partiyalarning, guruhlarning, ularning yetakchilarining hokimiyat uchun kurashidir. Davlat idoralari qanday faoliyat olib borishi, siyosat yuritishi, hokimiyat uchun kurashlar qanday shakllarda, usullarda kechishi, bu kurashning demokratik talablarga, adolatga, qonuniylikka, axloqiylikka muvofiqligi, nomuvofiqligi ikki omilga: birinchidan, jamiyat a’zolarining ongiga, madaniy saviyasiga, huquqiy savodxonligiga, siyosiy faolligiga, ikkinchidan, jamiyatdagi ma’naviy muhitga, saylov qonunlari va demokratik tamoyillar ustuvorligiga bog‘liq. Bularning har ikkalasi ham ma’naviyatning konkret ko‘rinishlaridir. Iqtisod keng ma’noda faqat ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish emas. U taqsimotdan, iste’moldan, almashuvdan, ishlab chiqarishdagi va keyingi jarayonlardagi odamlar o‘rtasidagi turli-tuman iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, axloqiy munosabatlardan ham tashkil topadi. Bunday munosabatlarga barcha jismoniy va yuridik shaxslar (xo‘jalik yurituvchi tuzilmalar) kirishadi. Munosabatlarning yana bir yo‘nalish turi – bu mulkdor (korxona egasi) va yollanma ishchi-xizmatchilar o‘rtasidagi munosabatlardir. Barcha turdagi, yo‘nalishlardagi munosabatlar ularning sub’ektlarining ma’naviyatiga – dunyoqarashiga, madaniy saviyasiga, qadriyatlar mo‘ljaliga bog‘liq. Ma’naviy mavjudot o‘laroq insonning har qanday faoliyati uning ongi, dunyoqarashi, e’tiqodi, qadriyatlar mo‘ljali va ularning yuzaga chiqishi sifatida talqin qilinishi mumkin. Demak, insonning iqtisodiy va siyosiy faoliyati o‘zining ma’naviy jihatiga va talqiniga ega. Yuqorida aytilganlar iqtisod, siyosat va ma’naviyat o‘rtasidagi chambarchas aloqadorlikdan dalolat beradi. Aloqalarning dialektikasi haqida qisqacha fikr yuritsak, quyidagilarni e’tirof etish lozim. Iqtisodiyot turmush farovonligi va umuman jamiyat taraqiyotining, shu jumladan ma’naviy yuksalishining moddiy poydevorini, moddiy negizini tashkil etadi. Birinchidan, yaxshi rivojlangan iqtisodiyot ta’lim, ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatni yaratuvchi boshqa sohalarga yetarlicha mablag‘, moddiy va ijtimoiy resurslar ajrata oladi, kadrlar tayyorlaydi. Ikkinchidan, har qanday to‘g‘ri va jozibador g‘oya iqtisodiy jihatdan ta’minlanmasa, hayotga tatbiq etilmay qolib ketadi. So‘z bilan ish birligi yuzaga kelmaydi. Natijada odamlar asta-sekin bu g‘oyaga ishonmay qo‘yadi. G‘oyaning obro‘yi to‘kiladi. Uchinchidan, iqtisodiyot rivojlanishi ko‘p jihatdan yangi ilmiy-texnologik g‘oyalarning tug‘ilishiga va ishlab chiqarishga, iqtisodiy munosabatlarga joriy qilinishiga bog‘liq. Bugun axborot texnologiyalari ishlab chiqarishni, savdo-sotiqni, umuman iqtisodiy aloqalarni tubdan o‘zgartirib yubordi. On-layn rejimidagi iqtisodiy muzokoralar, kelishuvlar, birjalardagi ahvolni kuzatish, iqtisodiy jarayonni monitoring qilish, elektron shakldagi shartnomalar, hisobotlar, internet orqali kerakli buyumni xarid qilish va h.k. ilm-fan (ma’naviyat unsurlari), axborot texnologiyalari, ular bilan bog‘liq huquq, huquqiy madaniyatning takomillashuvi, odamlar o‘rtasida o‘zaro ishonch ortishi natijasidir. Iqtisodiyot ma’naviyatga qanday barakali ta’sir ko‘rsatsa, o‘z navbatida ma’naviyat ilm-fan va texnologik yutuqlar hamda jamiyatda qaror topgan mehr – oqibat, ishchanlik va o‘zaro ishonch, o‘zaro yordam muhiti orqali iqtisodiyotga shunday ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy omillar – to‘qlik, farovonlik odamlarning kayfiyatiga, ruhiyatiga, ertangi kunga ishonchiga, shukronaligiga aylanadi. Ijtimoiy ziddiyatlar kamayadi, yoki ancha yumshaydi. Ko‘tarinki ruhiyat va ishonch esa ma’naviyat unsurlaridir. Boshqacha aytganda, to‘qlik va farovonlik ma’naviy ongda aks etadi. Ilmiy-texnik g‘oya, texnologik kashfiyot (ma’naviyat unsurlari) iqtisodiyotga, ishlab chiqarish vositasiga aylanadi. Bu ayniqsa ilmiy sig‘imli katta ishlab chiqarish turlariga (atom energetikasiga o‘xshash) taalluqli. Odamlarning kayfiyati, ertangi kunga ishonchi, ma’naviy muhit odamlarning iqtisodiy tashabbuslarini, tadbirkorlik va yaratuvchilikka intilishini yanada kuchaytiradi, iqtisodiy yuksalishning omiliga aylanadi. Shunday qilib, iqtisodiyot va ma’naviyat dialektik birlikni, qarama-qarshiliklar birligini tashkil qiladi. Birinchi Prezidentimizning ma’naviyat va iqtisodiyotni qushning ikki qanotiga qiyoslashida katta ma’no bor. Siyosat bilan ma’naviyat aloqalari to‘g‘risida o‘tgan mavzularda ancha gapirilgan edi. Avvalo ta’kidlash joizki, nazariy siyosat (siyosatshunoslik) ham, amaliy siyosat ham aslida jamiyat ma’naviyatining o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘lishidir. Nazariy siyosat, yoki siyosiy nazariyalar - siyosatshunoslik va ijtimoiy- gumanitar ta’limotlar, fan sifatida ma’naviy hodisa ekanligi isbot talab qilmaydi. Amaliy siyosat – davlat boshqaruvi, hokimiyat uchun kurash va ularga fuqarolarning munosabati, saylovlarda va OAVda o‘z fikrini bildirishi jamiyatning, yuqorida ta’kidlanganidek, siyosiy-huquqiy va axloqiy madaniyatiga bog‘liq. Ular esa ma’naviy madaniyatning tarkibiy qismlaridir. Davlat siyosatining demokratik xarakteri, liberalligi ma’naviy muhitga, odamlarning kayfiyatiga, o‘z hayotidan qoniqish hosil qilishiga, ijodiy va bunyodkorlik tashabbuslariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Boshqacha aytganda, jamiyat ma’naviyatining bir bo‘lagiga, unsuriga aylanadi. Aksincha, davlat siyosati zo‘ravonlikka, qatag‘onlarga va totalitarizmga asoslansa, odamlarni ijtimoiy qo‘rquv qamrab oladi, ularning tashabbuslarini bug‘adi, ertangi kunga ishonchini susaytiradi va h.k. Bu endi jamiyat ma’naviyatining salbiy yemiruvchi unsurlariga aylanadi. Qadimgi dunyo va o‘rta asrlarda ma’naviyatning din va diniy tashkilotga tobeligi, din butun ma’naviy hayotni tashkil etuvchi va nazorat qiluvchi ijtimoy institutga aylangani to‘g‘risida gapirilgan edi. Aytilganlarni takrorlab o‘tirmaymiz. Dinning bunday institutga aylanishining sababi nafaqat odamlarning tafakkurida va jamiyat mafkurasida diniy te’tiqodning ustunligi bilan izohlanadi. Shuningdek, agrar jamiyatda injener-texnik ziyolilar, boshqaruvchi menejerlar, iqtisodchilar, ilm-fan va texnologiyalar yaratuvchi ziyolilar, OAV va jurnalistlarning deyarli yo‘qligi, binobarin, iqtisodiyotning, xalq xo‘jaligining va umuman jamiyat hayotining uzviy zaruriy qismi darajasiga ko‘tarilmaganidir. Bundan tashqari, agrar jamiyatda ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimi, ularda mashg‘ul mutaxasislar soni ancha chegaralangan edi. Cherkov (diniy tashkilot) davlatdan ajralmagan, maktab esa cherkov tasarrufida edi. Hattoki ilm-fanni cherkov o‘z xizmatkoriga aylantirishga urinar edi. Totalitar jamiyatda ma’naviyat siyosiy ndeologiyaga bo‘ysundiriladi. Agrar jamiyatda dinga, diniy tashkilotga, totalitar jamiyatda siyosiy ideologiyaga moslashishga majbur bo‘lgan ma’naviyat, shunday qilib, tobe (qaram)lik kasb etadi.. Industrial jamiyatda, yangi davrda din va diniy tashkilotning huquqiy va ijtimoiy mavqei o‘zgardi. Ziyolilarning yangi qatlami vujudga keldi. Ular iqtisodiyotning, siyosiy boshqaruvning, madaniy-ma’naviy hayotning asosiy mutaxassislariga aylanadi, xarakatlantiruvchi kuchini tashkil qildi. Asta-sekin industrial jamiyatda so‘z, vijdon va e’tiqod erkinligi, ular ortidan oxir-oqibat, demokratiya qaror topdi. Cherkov davlatdan, maktab cherkovdan ajratildi. Ma’naviy omilning, birinchi navbatda ta’limning va ixtisoslashgan ob’ektiv bilimlarning, qonun ustuvorligining, adolatli munosabatlarning, inson huquqlari va qadr-qimmati g‘oyalarining ahamiyati kuchaydi. Postindustrial jamiyatda ular ancha mustahkamlandi. Bu davrga kelib demokratiya va erkinlik ma’naviy hayotning rivojlanishiga ziddiyatli ta’sir ko‘rsatganini, inson huquqlarini biryoqlama talqin qilish hollari mavjudligini ham, afsuski, tan olish lozim. Endi yana iqtisodiyot, siyosat va ma’naviyat o‘rtasidagi aloqadorlik masalasiga qaytamiz. Iqtisodiyotning ma’naviyat bilan aloqalari juda rang-barang va murakkabdir. Iqtisodiyot ma’naviyat rivojlanishi uchun moddiy shart-sharoitlar yaratadi. Uning ehtiyojlari, talablari ma’naviyatga nisbatan «buyurtmachi» vazifasini o‘taydi. Masalan, yangi texnologiyalar yaratish, mehnat qurollarini takomillashtirish va shu kabilar ilm-fanni, texnik ijodkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ishlab chiqarish jarayonining murakkablashuvi, ilmtalabligining oshishi ishchi va mutaxassislarda yangi mehnat ko‘nikmalari hosil bo‘lishini, ularning malakasi muttasil o‘sib borishini taqozo etadi. Bu jamiyatda kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash, umuman tarbiya va ta’lim tizimi rivojlanishiga, ma’naviy- psixologik muhit o‘zgarishiga, ishlab chiqarishda va turmushda ratsionalizatorlik, ixtirochilik, texnik ijodkorlikka moyillik kuchayishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, turli tovarlarni, mahsulotlarni va xizmat turlarini xaridorlarga yetkazish extiyoji har xil ko‘rgazmalar, shou-tomoshalar, konkurslar, lotereyalar va reklama- axborot industriyasini vujudga keltirdi. O‘z navbatida ma’naviyatning o‘sishi, ilmiy- texnika kashfiyotlari, aholi bilimlarining va malakasining oshishi, iqtisodiy tafakkurning o‘zgarishi, yuksak ijtimoiy marralarni ko‘zlash, yangiliklarga intilish iqtisodiyotni har tomonlama rivojlantirdi. Iqtisodiyot va ma’naviyat real inson ehtiyojlaridan, jamiyatning aniq vazifalaridan ajralib qolsa, o‘z maqsadlarini belgilashda adashib ketadi. Bunday hollarda ikki xil vaziyat vujudga kelishi mumkin. Masalan, ma’naviyat masalalariga yetarli e’tibor berilmasa, iqtisod iqtisod uchun, kapitalni aylantirib, faqat foyda olish uchun bo‘lib qoladi. Ushbu maqsadga, go‘yoki butun jamiyat ham, alohida inson ham buysunishi, ma’naviyat esa iqtisodiyotning mafkuraviy xizmatkoriga, cho‘risiga aylanishi lozim bo‘lib qoladi. Boshqacha aytganda, inson kamolotidan, jamiyat rivojlanishining aniq vazifalaridan, maqsadlaridan ajralgan iqtisodiyot ma’naviyatni ma’lum darajada inkor qiladi. Va, aksincha, konkret insonni uylamaydigan ma’naviyat havoyi, sarob, mavhum ideallarga intiladi, nafs va hirsni inkor etish bahonasida aslida iqtisodiy rivojlanishni inkor etadi, hatto o‘zining eng keskin ko‘rinishlarida zohidlik va tarkidunyochilikni oqlaydi. Yoki mafkuraviy mutaasiblikni, murosasizlikni keltirib chiqaradi. Tolerantlik unitiladi. Boshqacha fikrlaydiganlar, boshqacha o‘ylaydiganlar ta’qib qilinadi, jazolanadi, hatto jismonan yo‘q qilinadi. Ushbu munosabat bilan Erix Fromm bildirgan quyidagi fikr diqqatga sazovordir: «...bizning hayotimizning – xoh moddiy bo‘lsin, xoh ma’naviy – faqat bitta tomoninigina o‘zgartirishga intilish muqarrar tarzda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Darhakiqat, faqat bir sohadagina taraqqiyot yuz bersa, bu boshqa sohalardagi taraqqiyotni xarob etadi. Odamlarni ma’naviy jihatdangina asrab qolishni o‘ylagani uchun Injil rim-katolik cherkovi hukmronligining o‘rnatilishiga sabab bo‘ldi. Faqatgina siyosiy islohotlar tashvishinigina chekkan fransuz inqilobi Robesper bilan Napoleonga olib keldi, sotsializm esa faqat iqtisodiy rivojlanish to‘g‘risidagina o‘ylagani uchun stalinizmni maydonga keltirdi» 1 . 1 Эрих Фромм. Инсоннинг ҳозирги ҳолати.// “Жаҳон адабиёти” журнали 2000 й., март, 108-109 б. Erix Fromm zamonaviy turmush vujudga keltirgan insonning jamiyatdan begonalashuvini yengib o‘tish uchun hayotning hamma sohalarida baravar o‘zgarish qilish tamoyilini olg‘a suradi. Uning fikricha, nafaqat iqtisodiyotni tashkil etishga va siyosiy boshqaruvga oid me’yorlar, tamoyillardagi o‘zgarishlar, shuningdek, shaxslararo, turli tabaqalar, guruhlararo, millatlararo barcha shakldagi munosabatlarda, iqtisodiy, axloqiy, huquqiy, estetik, maishiy va h. k.da ham rivojlanish ustuvor mazmun kasb etmog‘i lozim. Insonparvar jamiyatni faqat iqtisodiyot va texnologiyani rivojlantirib yaratish mumkin emas. Chunki faqat Download 397.83 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|