3-mavzu: O’zbekiston Respublikasidagi ijtimoiy, ma’naviy va madaniy taraqqiyot. O’zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar

Beshinchidan,  viloyatlardagi  universitetlar  vositasida  dunyo-ning  eng  ilg'or, 

mashhur o'quv yurtlari bilan hamkorlik qilish im-koniyatlari paydo bo'ldi. Bu esa 

o'z navbatida dunyo tajribasini ha-yotga tezroq olib kirish, fan va texnikani yangi 

o'zanga burish, shu asosda mamlakat taraqqiyotini jadallashtirish imkonini berdi.

---

Mamlakat  shaharlarida  oliy  universal  ta'limni  joriy  etishda  ri-vojlangan 

davlatlar tajribasiga suyanib ish tutildi. Jumladan, Ame-rika Qo'shma Shtatlarining 

Kembrij shahridagi Garvard, Stenford, Priston, Buyuk Britaniyaning Oksford, Lid, 

Fransiyaning  Strasburg,  Lion,  Dijon,  Grenobl  shaharlari  nomi  bilan  ataluvchi 

universitetlari  bu  mamlakatlarning  poytaxtlarida  emas,  turli  viloyatlarida 

joylashgan bo'lishiga qaramasdan, o'zining yuksak malakali kadrlar tayyorlash va 

ilmiy salohiyatlari bilan jahonda nom qozongan.

O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng yoshlarga hozirgi zamon eng ilg'or 

bilimlarini  berish,  ularni  davr  talabiga  mos  muta-xassis  qilib  tarbiyalashda  izchil 

ishlar  olib  borila  boshlandi.  Mustaqillik  yillarida  iqtidorli  talabalarni  xorijda 

o'qitish  ishlari  yo'lga  qo'yildi.  Respublikaning  xalqaro  aloqalari  kengayishi 

natijasida o'quvchilarga hukumatlararo bitimlar bo'yicha xorijiy mamlakatlar-ning 

nufuzli oliy o'quv yurtlarida bilim olish imkoniyati yaratildi.

Har yili respublikada umumiy ta'lim maktablarining test si-novlaridan o'tgan 50 

dan ziyod o'quvchisi AKSYLS yo'li bilan AQSHga o'qishga yuboriladigan bo'ldi.

Yuqori  malakali  mutaxassislar  tayyorlashda  talabalarning  xorijda  o'tadigan 

stajirovkalariga  va  qo'shma  korxonalar,  firmalar,  au-ditorlik  kompaniyalarida 

ishlab chiqarish praktikasidan o'tishlariga katta ahamiyat berilmoqda. Shu kunlarda 

mamlakatimizdan  700  nafar  talaba  xorijiy  mamlakat  o'quv  yurtlarida  iqtisodiy 

ixtisoslar bo'yicha o'qishmoqda. Bir necha ming talaba 3 oydan bir yilgacha xorijiy 

o'quv yurtlarida ta'lim olmoqda.

Mustaqillik  yillarida  bozor  iqtisodiyotiga  o'tish  mulkchilikning  xususiy 

shakllari  ishlab  chiqarishini  kengaytirish  sharoitida  o'rta  hunar  ta'limini  yanada 

takomillashtirishni  ham  talab  qila  boshladi.  Bu  muammo,  ayniqsa,  qishloq 

joylarida  muhim  ahamiyat  kasb  et-moqda.  Qishloqda  kichik  va  xususiy 

tadbirkorlikni  rivojlantirishga  ko'maklashish,  qishloq  yoshlarini  faol  tadbirkorlik 

faoliyatiga  jalb  etish  uchun  1995-yildan  boshlab  qishloq  yerlarida  joylashgan 

hunar-texnika bilim yurtlari va o'rta maxsus o'quv yurtlari faoliyatini tub-dan qayta 

isloh qilish amalga oshirildi.

Har bir viloyat va tumanlarda tadbirkorlik o'quv yurtlari, kasb lit-seylari, biznes 

maktablar  kichik  va  o'rta  biznes,  fermerlik  xo'jaliklari,  aholiga  xizmat  ko'rsatish 

sohalari uchun kollejlar ochildi.

Shu  kunlarda  160  ta  ana  shunday  hunar  litseylari  biznes-maktablari  va  41  ta 

kollej  faoliyat  ko'rsatmoqda.  Ularda  112,3  ming  yigit-qiz  o'qimoqda.  Umuman 

mamlakatda  xalq  xo'jaligi  talablari  uchun  466  hunar-texnika  bilim  yurti  kadr 

tayyorlab bera boshladi.

Yana shuni aytish lozimki istiqlol yillarida O'zbekistonda umumiy o'rta ta'lim 

sifatini oshirishga ham katta e'tibor berildi.

Umumiy  ta'lim  uzluksiz  davlat  ta'limi  tizimida  asosiy  bo'g'in  bo'lib,  ta'lim 

oluvchilarning  ilmiy  bilimlar  olishini,  mehnat  ta'limi,  boshlang'ich  kasb-kor 

ko'nikmalari,  ishbilarmonlik  asoslarini  egal-lashlarini,  shuningdek,  o'z  ijodiy 

qobiliyatlari va ma'naviy fazilatla-rini rivojlantirishlarini ta'minlaydi.

Umumiy  ta'lim  «Ta'lim  to'g'risida»gi  Qonunning  9-bandiga  muvofiq  uch 

bosqichdan iborat:

 boshlang'ich ta'lim (I-IY sinflar);

---

 tayanch ta'lim (V-IX sinflar);

 o'rta ta'lim (X-XI-XII sinflar).

Ta'lim haqidagi davlat siyosatining asosiy mohiyati tayanch ta'limining (to'qqiz 

yillik) majburiyligidir.

Oliy  Majlisning  1997-yil  29-avgust  kuni  bo'lib  o'tgan  IX  sessiyasida 

O'zbekiston  Respublikasining  «Ta'lim  to'g'risida»gi  Qonuni  yangi  tahrirda  qabul 

qilindi.  Unga  binoan  ta'limning  yangi  tizimi  joriy  etildi.  Jumladan,  uning  10-

moddasiga  muvofiq  O'zbekiston  Respublikasida  ta'lim  quyidagi  turlarda  amalga 

oshi-riladi:

 maktabgacha ta'lim;

 umumiy o'rta ta'lim;

 o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi;

 oliy ta'lim;

 oliy o'quv yurtidan keyingi ta'lim;

 kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash;

 maktabdan tashqari ta'lim.

Shuningdek,  mazkur  qonunning  12-moddasida  umumiy  o'rta  ta'limning 

quyidagi bosqichlari ko'rsatilgan:

 boshlang'ich ta'lim (I-IV sinflar);

 umumiy o'rta ta'lim (I-IX sinflar).

Xuddi shu sessiyada Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi ham qabul qilindi.

1993-yil 1-yanvariga respublikada umumiy ta'lim maktablari-ning soni 8963 taga 

yetdi.

Yangi o'quv dasturlari va darsliklarini ishlab chiqish ta'lim si-fatini oshirishda 

yagona  mezon  bo'ldi.  Mamlakatda  prinsip  jihatdan  yangi  o'rta  o'quv  yurtlari  - 

gimnaziyalar,  ya'ni,  ayrim  fanlar  chuqur  o'rganiladigan  maktablar  tarmog'i  tez 

rivojlandi. Masalan, 1991-yildagi

Bozor  iqtisodiyotiga  o'tilayotgan  hozirgi  sharoitda  ta'lim  jara-yonining  turli 

bosqichlariga mansub bilim maskanlari o'rtasidagi uzviy bog'liqlikni sifat jihatidan 

yangi bosqichga ko'tarish dolzarb vazifalardan biridir.

Mamlakat  hukumatining  qarori  bilan  umumta'lim  maktablarini  2005-2009-

yillar  mobaynida  qayta  ta'mirlash,  zamonaviy  o'quv  qurollari  va  fan  laboratoriya 

bilan ta'minlash ishlari qizg'in bormoqda.

Aytish  mumkinki,  dunyo  davlatlari  orasida  O'zbekiston  xalq  ta'limiga  budjet 

hisobidan  mablag'  ajratishda  birinchi  o'ririda  turadi.  Buni  2007-yil  26-fevralda 

e'lon  qilingan  O'zbekiston  Respublikasi  Birinchi  Prezidentining  «Xalq  ta'limi 

muassasalarini  moliyalashtirish  mexa-nizmini  takomillashtirish  to'g'risida»gi 

farmoni ham tasdiqlaydi.

Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturiga  muvofiq  prinsipial  yangi  tipdagi  o'rta  hunar 

o'quv  muassasalari  tarmog'i  shakllandi.  Zamonaviy  o'quv-laboratoriya  uskunalari 

bilan jihozlangan 533 ta kasb-hunar kolleji va 54 ta akademik litsey barpo etildi. 

Kollejlar va litseylarni qurish hamda jihozlash bo'yicha mamlakatimiz industri-yasi 

yaratildi.

Yangi ta'lim standartlari va o'quv dasturlari ishlab chiqildi.

---

Bugungi kunda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi yosh avlod-ga uzluksiz ta'lim 

berish va uni tarbiyalash jarayonini yaxlit qam-rab oladigan yagona ta'lim majmui 

hisoblanadi. Bunda ta'lim ti-zimining har bir bo'g'ini alohida o'rin va mas'uliyatga 

egadir.  Dasturni  to'liq  amalga  oshirish,  qo'yilgan  vazifalarga  erishish  ana  shu 

bo'g'inlarning  holati  va  rivojlanish  darajasiga,  ularning  o'zaro  uyg'unligiga 

bog'liqdir.

Shu  bilan  birga,  tahlillar  shuni  ko'rsatadiki,  butun  tizimning  eng  muhim 

boshlang'ich bosqichi bo'lgan maktab ta'limining ortda qolayotgani yaxlit uzluksiz 

ta'lim zanjirida eng zaif bo'lib qol-moqda. Buning asosiy sababi maktablar moddiy 

bazasining zaifligi bo'lib, ularning 40 foizga yaqini tipovoy bo'lmagan moslashtiril-

gan  binolarda  joylashgan,  jami  9727  ta  maktabdan  684  tasi  avariya  holatidadir. 

Ko'pgina maktablar markazlashtirilgan isitish sistema-siga ega emas, ichimlik suvi 

va tabiiy gaz bilan ta'minlanmagan. O'quvchilarning 28 foizdan ко' prog'i ikki-uch 

smenada  o'qitiladi.  Maktablarning  o'quv-laboratoriya  uskunalari  bilan  jihozlanish 

da-raj  asi  29  foizni,  zamonaviy  kompyuter  texnikasi  bilan  ta'minlanishi  esa  15 

foizga  yaqinni  tashkil  qiladi.  Maktablarning  faqat  yarmigi-na  sport  zallariga  ega, 

ularning sport uskunalari va anjomlari bilan jihozlanishi esa 23 foizdan oshmaydi. 

Ayniqsa, qishloq joylardagi maktablarning moddiy bazasi qoniqarsiz ahvolda.

O'qituvchilar,  eng  avvalo  boshlang'ich  sinf  o'qituvchilarining  mehnatini 

rag'batlantirish  borasida  tarkib  topgan  tizim  maktab  ta'limida  hamon  zaif  bo'g'in 

bo'lib  qolmoqda,  bunda  pedagoglar  iste'dodi,  kasb  mahorati  ularning  mehnatiga 

haq to'lash chog'ida hali ham belgilovchi mezonga aylanmayapti.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturini muvaffaqiyatli amalga oshi-rishning muhim 

sharti  sifatida  maktab  ta'limining  orqada  qolishiga  barham  berish  hamda 

maktablarning  moddiy-texnika  bazasini  mus-tahkamlash  va  uzluksiz  ta'limning 

yagona  tizimini  shakllantirish  bilan  bog'liq  mavjud  jiddiy  muammolarni  bartaraf 

etish  maqsadida  O'zbekiston  Respublikasi  Birinchi  Prezidentining  2004-yil  19-

fevraldagi  F-1910-sonli  Farmoyishi  bilan  tuzilgan  Maxsus  komissiya  va  ishchi 

guruhlar  tomonidan  respublika  mintaqalaridagi  barcha  umumiy  ta'lim  maktablari 

to'liq  ro'yxatdan  o'tkazildi.  Ularning  moddiy-texnika  bazasining  hozirgi  holati 

tanqidiy va batafsil o'rganib chiqildi.

Shuningdek,  farmonda  «2004-2009-yillarda  maktab  ta'limini  rivojlantirish