3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Xususiylik tushunchasi zikr etilgan kategoriyalar mazmunini ochib beruvchi 
asosiy tushunchadir. Xususiylik – «narsa» tushunchasining sinonimi, ya’ni 
borliqning nisbatan mustaqil, sifat jihatidan muayyan parchasi. U xossalar 
to‘plamiga ega. «Xususiylik» yakkalik va umumiylik o‘rtasidagi oraliq kategoriya 
hisoblanadi. Xususiylik – yakkaga nisbatan umumiy bo‘lgan va umumiyga nisbatan 
yakka bo‘lgan narsa yoki hodisa. Masalan: modda (qonun moddasi) – yakka; 
qonun – xususiy; huquq - umumiy. «Qonun» tushunchasi «modda» tushunchasiga 
nisbatan umumiydir. O‘z navbatida «qonun» tushunchasi «huquq» tushunchasiga 
nisbatan yakkalikni aks ettiradi. 
Yakkalik, umumiylik va xususiylik kategoriyalari bilish jarayonida uning tayanch 
nuqtalari, bilimsizlikdan bilim sari bosqich rolini o‘ynaydi.
Mohiyat va hodisa. Bu kategoriyalar bilishning turli bosqichlarini belgilaydi va 
ularning har biri ob’ektni anglab etishning o‘ziga xos darajasini aks ettiradi. 
Mohiyat ob’ektiv borliqning ichki, nisbatan yashirin va barqaror tomonini 
ifodalash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, u narsaning, jarayonning tabiatini va 
ularga xos bo‘lgan qonuniyatlarini belgilaydi. Hodisa – bu narsada, jarayonda 
qarshimizda bevosita namoyon bo‘luvchi xossalar, tomonlar yig‘indisini ifodalash 
uchun mo‘ljallangan kategoriya. 
Hozirgi falsafiy adabiyotlarda mohiyat predmet borlig‘i barcha rang-barang va 
qarama-qarshi shakllarining barqaror birligidan iborat bo‘lgan predmetning ichki 
mazmuni sifatida tavsiflanadi. Mohiyat har qanday sistemaning asosiy jihatlari va 
tendensiyalarini belgilovchi teran aloqalar, munosabatlar, xossalar va ichki 

---

qonunlar majmuidir. Muayyan mohiyatsiz jism, jarayon bo‘lmaganidek, muayyan 
hodisada o‘z ifodasini topmagan mohiyat ham bo‘lishi mumkin emas.
Falsafada hodisaning ikki ma’nosi shakllangan. Birinchidan, hodisa voqea, tabiat 
va jamiyatdagi jarayonladir. U mazkur jarayonlar bizning ongimiz, idrokimizda 
aks etishini anglatadi. Masalan, momaqaldiroq, kamalak, qor yog‘ishi, suv 
toshishi, er qimirlashi, vulqon otilishi – bularning barchasi tabiat hodisalaridir. 
Inson tabiat hodisalarini tushunish, tushuntirishga harakat qilgan va ularning o‘z 
ongidagi in’ikosi bilan amaldagi ifodasi o‘rtasida muayyan farq mavjudligini 
aniqlagan. Tabiat hodisalarini ularning inson birinchi navbatda idrok etadigan va 
pirovard natijada uni aldaydigan yuzaki, o‘zgaruvchan jihatlari tavsiflaydi. Shu 
tariqa hodisa kategoriyasining mohiyatning ziddi sifatidagi falsafiy ma’nosiga ega 
bo‘ladi. 
Ikkinchidan hodisa – mohiyatni aniqlash usuli. U, odatda, narsalar o‘zaro ta’sirga 
kirishganida, mohiyat o‘zini namoyon etishi natijasida yuz beradi. Narsa qanday 
bo‘lsa, ko‘rsatilgan aloqalar va o‘zaro ta’sirlar xususiyati ham shunday bo‘ladi. 
Masalan, yirtqich hayvon uni o‘txo‘r hayvonga aylantirishga qancha urinmasinlar, 
baribir yirtqich bo‘lib qoladi. Ammo u qanday muhitda va o‘z ishtahasining qaysi 
potensial qurboni bilan to‘qnash kelishiga qarab, uning xulq-atvori o‘zgaradi. Ayni 
shu sababli hodisa narsaning mohiyatini, uning muayyan ichki va muhim xossasini 
u yoki bu tarzda namoyon etadi.
Haqiqiylik mezoniga javob beruvchi bilimni olish bilishning muhim vazifasidir. 
Bunday bilim o‘rganilayotgan narsaning mohiyatiga kirish demakdir. Mohiyatni 
bilish rivojlanishning asosiy jihatlari va tendensiyalarini belgilaydigan teran 
aloqalar, munosabatlar va qonunlarni aniqlashni nazarda tutadi. Tabiatning 
mohiyati cheksiz-chegarasiz bo‘lgani bois, uni bilish jarayoni ham cheksizdir. 
Mohiyat tushunchasi bilishni to‘liq, mukammal bilimga erishishga yo‘naltiruvchi 
tartibga solish tamoyili ahamiyatiga egadir. Hodisa tushunchasi mohiyatni bilish 
usulini ko‘rsatadi va shu boisdan metodologik ahamiyat kasb etadi. 
O‘rganilayotgan ob’ekt o‘zi uchun g‘ayritabiiy shart-sharoitlarga solinadigan ilmiy 
eksperiment butunlay yangi hodisalarni qayd etish va shu tariqa o‘z shakllanishi va 
faoliyatining ilgari noma’lum bo‘lgan qonunlarini kashf etishi tasodifiy bir hol 
emas.