3-mavzu: Urbanizatsiya bilan bog’liq geoekolgik muammolar

3-mavzu: Urbanizatsiya bilan bog’liq geoekolgik muammolar

1-topshiriq. Jahondagi urbanizatsiyalashgan hududlar (megapolis) jadavalini to’ldiring !

	Megapolis nomi	Aholisi	Joylashgan davlati

2-topshiriq. O’zbekistonda hamda viloyatda urbanizatsiya darajasini aniqlang va urbanizatsiyalashgan shahahlarni aniqlang.
3-topshiriq. Urbаnizаtsiya jаrаyoni vа uning ekоlоgik оqibаtlаri Shаhаrlаrgа qo’yilаdigаn ekоlоgik tаlаblаr
- Shаhаr hаvоsi vа ungа qo’yilаdigаn tаlаblаr

4-topshiriq. Shаhаr trаnspоrti bilan bo’gliq bo’lgan geoekologik muammolar. izoh: O’lkasunoslik atlasidan (Surxondaryo viloyati) 32 - 51 sahifalar, hamda O’zbekiston geografik atlasidan 179-betdan foydalangan holda.
Bir yildа o’rtаchа 320000 tоnnаdаn оrtiq
zаrаrli mоddаlаr аtmоsfеrаgа chiqаrilmоqdа. Shundаn 212,4 ming t.
qo’zg’аlmаs mаnbаlаrgа, 108,2 ming t. qo’zg’аluvchаn mаnbаlаrgа to’g’ri
kеlаdi. Bundаn аtmоsfеrа hаvоsini iflоslаydigаn birinchi dаrаjаli
оbyektlаrgа quyidаgilаr kirаdi:
1. Mubоrаk gаzni qаytа ishlаsh zаvоdi 55 ming t.
2. Mubоrаk gаz kоnlаri unitаr sho’bа kоrхоnаsi 5 ming t.
3. Sho’rtаn nеft-gаz unitаr shu‘bа kоrхоnаsi 70 ming t.
4. Sho’rtаn gаz kimyo mаjmuаsi 15 ming t.
5. Mubоrаk issiqlik elеktr mаrkаzi 10 ming t.
Bu оbyektlаrdаn аtmоsfеrа hаvоsigа chiqаdigаn zаhаrli mоddаlаr
vilоyat bo’yichа 65 foiz ni tаshkil etаdi.
O’zbеkistоndа hаvоni iflоslаnish dаrаjаsi buyichа birinchi urindа
Оlmаliq-145 ming.t., kеyingi urindа Аngrеn-126,2, Fаrg’оnа-88,8, Qаrshi-
73,4, Tоshkеnt-23,2 vа bоshqа shаhаrlаr turаdi.
Shоvqin. Urbаnizаtsiyaning insоn sаlоmаtligi yomоnlаshuvigа o’tа
tа‘sirli оmillаridаn biri shоvqin-surоndir. Uning аsоsiy mаnbаi
trаnspоrt(аvtоmоbil, tеmir yo’l, hаvо trаnspоrti) sаnоаt vа mаishiy
kоrхоnаlаr hаmdа qurilish tехnikаsidir. Insоn umumаn shоvqinsiz muhitdа
yashаshi mumkin emаs. Аmmо shоvqin kuchi оrtishi kishi sаlоmаtligigа
sаlbiy tа‘sir etаdi.
Shоvqin fizik iflоslаnishning bir turi bo’lib, insоn ungа ko’nikа
оlmаydi. Shоvqin оdаmning qulоg’igа, mаrkаziy аsаb tuzimigа yomоn
tа‘sir qilаdi. Shuningdеk, uyqusizlik, ish qоbiliyatining pаsаyishi, tеz
tоliqishi, bоsh оg’rig’i kаbilаrni kеltirib chiqаrаdi. Shоvqin kuchi
dеtsibеl(db)dа o’lchаnаdi. Uning 0-50 db bo’lishi insоngа yoqimli оvоz
sifаtidа tа‘sir etаdi (dаrахt bаrglаrining shitirlаshi, mаyin musiqа оvоzi),
29
60-90db shоvqin yoqimsiz (bаqirib gаpirish, yozuv mаshinkаlаri
хоnаsidаgi tоvush), 100-120 db kuchdаgi shоvqin zаrаli(yuk mаshinаsi, jаz
musiqаsi), shоvqin kuchining 130-200 db bo’lishi hаvfli hisоblаnаdi
(rеаktiv sаmоlyot, аrtillеriyaning to’p оtish vаqtidаgi tоvushlаr).
Urbanizatsiya sabablari va oqibatlari.
Urbanizatsiya(lotincha urbanos - shaharcha) - shaharlar va shahar aholisining o'sishi, shuningdek, jamiyatning ijtimoiy -iqtisodiy va madaniy hayotidagi rolini oshirish jarayonini anglatadi. Insoniyat tarixida shaharlarning paydo bo'lish yo'llari turlicha bo'lgan. Shaharlar hunarmandlarning qo'shma turar -joylari bo'lib, ularning ishlab chiqarish faoliyatini osonlashtirdi, savdo markazlari, harbiy istehkomlar (qal'alar) sifatida paydo bo'ldi.
Jahon urbanizatsiyasi jarayoni Evropada boshlandi, u erda ishlab chiqarish vositalari, yirik sanoat kontsentratsiyasi tufayli shaharlar birinchi marta shakllana boshladi. Urbanizatsiyaning shakllanishi 18-19-asrlarning boshlarida, G'arbiy Evropadagi shaharlar eng muhim ishlab chiqarish vositalarini jamlagan va jahon iqtisodiyotida asosiy o'rinlarni egallagan paytdan boshlangan. Shaharlarning mahalliy rivojlanishi ma'lum fazoviy maydonni o'rnatdi jahon urbanizatsiya jarayonining ketma -ketligi: G'arbiy Evropa - Shimoliy Amerika - Avstraliya va Okeaniya - Sharqiy Evropa - Lotin Amerikasi - Osiyo - Afrika.
Hozirgi kunda dunyoning ko'plab mamlakatlarida, ayniqsa iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisining ulushi 85-90%ni tashkil qiladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining aholi soni bo'yicha komissiyasi prognozlariga ko'ra, XXI asr boshlarida. dunyo aholisining kamida 51% shaharlarda yashaydi, 1970 yilda shahar aholisining ulushi atigi 38,6% ni tashkil qilgan. Ko'p millionli shaharlar - megapolislar (Nyu -York, London, Tokio, Moskva va boshqalar) paydo bo'ladi va o'sadi, ularning soni, hajmi va muammolari ortib bormoqda.
Urbanizatsiyani ijtimoiy ishlab chiqarish, xususan, og'ir sanoat, energetika, kimyo sanoati rivojlanishi bilan o'zaro bog'liq holda ko'rib bo'lmaydi. Sanoat salohiyatini oshirish, yirik shaharlarda yangi sanoat tarmoqlarini yaratish bilan bir qatorda aholi soni ham oshib bormoqda. Zamonaviy yirik shaharlar ko'p tarmoqli sanoatning markazlashgan markazlari, aholi zich joylashgan turar joylarida keng transport tarmog'idir. Bundan tashqari, shahar aholisining o'sishining eng muhim manbai qishloq aholisining shaharlarga ko'chishi edi va hozir ham shunday.
Zamonaviy shahar o'z aholisiga iqtisodiy, ijtimoiy va sub'ektiv xarakterdagi ko'plab afzalliklarni beradi, ya'ni: ish o'rinlarining mavjudligi va ularni almashtirish imkoniyati; fan va madaniyat institutlarining konsentratsiyasi; yuqori malakali tibbiy yordam ko'rsatish; eng yaxshi uy -joy va ijtimoiy hayot sharoitlarini yaratish imkoniyati; xalqaro va mintaqaviy madaniyatni rivojlantirish.
Shahar hayotining afzalliklariga qaramay, odamlar uchun shahar muhiti sun'iydir va ular ming yillar davomida yashagan tabiiy muhitdan ajralgan. Sun'iy shahar muhiti havoning ifloslanishi, quyosh nuri, suvning etishmasligi, shuningdek, hayotning keskin ritmi, aholining haddan tashqari ko'pligi, yashil maydonlarning etishmasligi va boshqalar tufayli yuzaga keladigan stressli vaziyatlar tufayli aholi salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shahar aholisi salomatligi uchun xavf quyidagilar bilan ifodalanadi: shovqin, tebranish yuklari, transport muammolari, elektr, magnit, ionlanish maydonlarining ta'siri. Katta shahar sharoitida odamlarning hayotini qo'llab-quvvatlashning barcha jihatlari og'irlashadi: etarli miqdorda yuqori sifatli oziq-ovqat va ichimlik suvi bilan ta'minlash, havoning ifloslanishini, suv resurslarini, tuproqni nazorat qilish va oldini olish, to'plangan xavfli chiqindilarni yo'q qilish va yo'q qilish. sanoat va maishiy chiqindilar, shuningdek, bo'sh "yashash" maydonining keskin kamayishi, shaharlar balandligining o'sishi, atrof -muhitning ifloslanishi oqibatida kasalliklarning ko'payishi bilan bog'liq ijtimoiy muammolar.
Urbanizatsiya qilingan muhitda yashashning asosiy xavflari quyidagilardan iborat: shaharlarning atmosferasi, shahar binolari, ichimlik suvi va boshqalar.
Urbanizatsiya tushunchasi va oqibatlari
1. Urbanizatsiya.
2. Shahar o'sishi bilan bog'liq ekologik muammolar.
3. Shaharlardagi havoning ifloslanishi.
4. Yaxshilangan va muqobil yoqilg'idan foydalanish.
5. Muqobil transport turlari.
6. Shaharlardagi suvning ifloslanishi.
7. Urbanizatsiyaning hayvonlarga ta'siri.
Xulosa.
Adabiyotlar ro'yxati
1. Urbanizatsiya
Urbanizatsiya(Fransuz urbanizatsiyasi, lotincha urbanus - urban, urbs - shahar) - aholining ijtimoiy -professional, demografik tuzilishini, uning turmush tarzi, madaniyatini qamrab oluvchi, jamiyat rivojlanishidagi shaharlarning rolini oshirishning tarixiy jarayoni. ishlab chiqarish kuchlarini taqsimlash, ko'chirish va boshqalar. Urbanizatsiya turli xil ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishlar va davlatlarning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatadi, aynan tsivilizatsiyaning asosiy yutuqlari bilan bog'liq.
Miloddan avvalgi 3-1 ming yillikda. NS. shaharlar Misr, Mesopotamiya, Suriya, Hindiston, Kichik Osiyo, Xitoy, Afina, Rim, Karfagenda paydo bo'lgan, yunon-rim dunyosida katta rol o'ynagan. 19 -asrda urbanizatsiya jarayonining kuchayishi aholining shaharlarda kontsentratsiyasining oshishiga olib keldi, bu sanoatning o'sishi, transport va aloqa vositalarining rivojlanishi, tibbiyot va boshqalar tufayli mumkin bo'ldi.
Urbanizatsiyaning hozirgi bosqichida katta shaharlarda aholi kontsentratsiyasining ortishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Bu jarayonda shaharlarning o'sishi alohida o'rin tutadi - "millionerlar".
Urbanizatsiya jarayonining 2 tomoni yoki "fazalari" bor. Birinchi "bosqichda" katta shahar markazlarida jamiyatning iqtisodiy va madaniy salohiyatining to'planishi kuzatiladi, bu esa yuqori yutuqlar va moddiy va ma'naviy faoliyat namunalarini shakllantirish uchun sharoit yaratadi. Ikkinchi "bosqich" da bu yutuqlar boshqa markaz bo'lmagan shaharlar va qishloq aholi punktlari tomonidan o'zlashtiriladi, bu esa o'z navbatida asosiy markazlar salohiyatini qurishga yangi turtki beradi.
Urbanizatsiya jarayoni o'z -o'zidan sodir bo'ladi. Katta shaharlarda ishsizlik, jinoyatchilik muammolari ayniqsa keskinlashmoqda, xarobalar rivojlanmoqda va hokazo.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda urbanizatsiya jarayoni muhim rol o'ynaydi. U o'zining murakkabligi va azob-uqubatlariga qaramay, zamonaviy iqtisodiyotning shakllanishiga, qoloqlik va xilma-xillikni bartaraf etishga, milliy konsolidatsiyaga, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy tuzilishini rivojlantirishga hissa qo'shadi.
Urbanizatsiya, "shahar munosabatlari" madaniy jarayonlarni rag'batlantiradi, jamiyatda shaxsiyatning shakllanishida katta rol o'ynaydi. Ilmiy -texnik inqilob davrida, turli xil ijtimoiy axborotlarning roli oshgani sayin, shahar turmush tarzi shahar madaniyatining eng muhim qismiga aylanmoqda. Ijtimoiy aloqalarning keng doirasi, to'yingan shahar muhitida aloqa jarayonlarining rivojlanishi jamiyatning turli ijtimoiy qatlamlari va guruhlarining ijtimoiy-madaniy yaqinlashishiga, ufqlarini kengaytirishga, xabardorlikni, ta'limni, umumiy madaniyatni va boshqalarni oshirishga yordam beradi. Shahar madaniyati shahar va qishloq o'rtasidagi muhim farqlarni bartaraf etish uchun asos bo'ladi.
Shahar turmush tarzining eng muhim belgilaridan biri bu odamning kasbiy faoliyat, madaniyat, shaxsiy muloqot va boshqalar sohasidagi ma'lumotlar va aloqalarni doimiy ravishda yangilab turish istagi.
Shaharsozlik va shahar madaniyati doirasini kengaytirishda transport, aloqa va ommaviy aloqa vositalari (bosma, radio, televidenie) alohida rol o'ynaydi, ular shahar atrofidagi hududlar, kichik shahar va qishloq aholi punktlari aholisini yirik shaharlar qadriyatlari bilan tanishtiradi. va ularning madaniy yo'nalishini o'zgartiring. Katta shahar markazlari hududlariga turli xil migratsiyalar ko'paymoqda va aholining aglomeratsiyalarda to'planish jarayoni kuchaymoqda. Tabiat shahar madaniyatining bir qismiga aylanadi, urbanizatsiya ijtimoiy va tabiiy jarayonlarning o'zaro ta'sirini uyg'unlashtiradi.
2. Shahar o'sishi bilan bog'liq ekologik muammolar
1. Aholi zichligining oshishi.
2. Katta shaharlarda insolyatsiya (quyosh energiyasi miqdori) 15%ga kamayadi.
3. Yog'ingarchilik miqdori ortib bormoqda.
4. Tuman miqdori ortadi (yozda 30% ga, qishda 100% ga).
5. Yuqumli kasalliklar bilan kasallanish ko'paymoqda.
6. Saraton kasalligi ko'paymoqda.
7. Qattiq chiqindilar to'planishi.
8. Shaharlardagi havo ifloslanishi.
9. Shaharlardagi suvning ifloslanishi.
10. Hayvon va o`simliklar sonini kamaytirish.
3. Shaharlardagi havoning ifloslanishi
Atmosfera tozaligi muammosi yangi emas. U ko'mir, keyin neft ustida ishlaydigan sanoat va transportning paydo bo'lishi bilan birga paydo bo'ldi. Qariyb ikki asr davomida havoning tutuni mahalliy xarakterga ega edi. Nisbatan kam uchraydigan zavod, zavod va bug 'lokomotiv quvurlarining tutuni va tutuni deyarli katta maydonga tarqaldi. Biroq, yigirmanchi asrda sanoat va transportning tez va keng tarqalishi chiqindilar miqdori va toksikligining bunday oshishiga olib keldi, ular endi atmosferada atrof -muhit va odamlar uchun zararsiz konsentrasiyalarda "erishi" mumkin emas.
Katta shaharlar - avtomobil transportidan keng foydalaniladigan sanoat markazlari. Ma'lumki, sanoat ham, mashinalar ham gazni shahar atmosferasiga chiqaradi, bu esa ekologik vaziyatni keskin yomonlashtiradi.
Avtotransport vositalarini ishlatish bilan bog'liq shaharlarda og'ir ekologik vaziyatning asosiy sabablari:
· Korxonalarda chiqayotgan gazlarning toksikligi va shaffofligi bo'yicha davlat standartlariga rioya etilishi ustidan korxonalarda tegishli nazoratning yo'qligi;
· Qo'rg'oshinli benzin ishlab chiqarish, bu qo'rg'oshin birikmalarining emissiyasini yo'q qilishga va katalitik konvertorlardan foydalanishga imkon bermaydi;
Sotiladigan motor yoqilg'isi sifatining zaif nazorat qilinishi;
· Avtotransport vositalarini kamroq zaharli yoqilg'i turlariga o'tkazishga etarlicha e'tibor berilmasligi;
· Og'ir transportli shaharlar hududiga kirish;
· Etarli me'yoriy -huquqiy bazaning yo'qligi, transportda atrof -muhit muhofazasini boshqarishning iqtisodiy mexanizmining past ta'siri.
9 millionga yaqin aholi yashaydigan Moskvada 2001 yilda 2,7 million avtomobil ro'yxatga olingan. Bir yil davomida poytaxt havosiga har bir moskvalik uchun 205 kg bo'lgan 2 million tonnadan ortiq ifloslantiruvchi kimyoviy moddalar chiqariladi. 1999 yilda bu chiqindilarning 90% avtomobil transporti hisobiga yuzaga kelgan. Hozir shaharda qo'rg'oshinli benzinni ishlatish taqiqlangan (tarkibida tetraetil qo'rg'oshin bor: 0,41 - 0,82 g / l), bu zararli chiqindilarni (qo'rg'oshin birikmalarini) hosil qiladi, har bir mashina uchun ekologik sertifikat joriy etilmoqda, chiqindi gazni neytrallashtirgichlar.
1995 yilda Rossiyaning 150 shahrida xavfli avtomobil chiqindilari sanoat chiqindilaridan ustun keldi. Avtotransport har yili atmosferaga 16,6 million tonna ifloslantiruvchi moddalar chiqaradi - bu mamlakat hududidagi barcha zararli chiqindilarning 40 foizini tashkil qiladi. 1994 yilda Rossiyaga transport -yo'l kompleksi ta'siridan ekologik zarar 4,8 milliard dollarni tashkil etdi. 1997 yilda Rossiya Federatsiyasi Sog'liqni saqlash vazirligi 50 million ruslar havodagi zararli moddalarning ruxsat etilgan maksimal kontsentratsiyasidan 10 barobar ko'p bo'lgan sharoitda yashaganliklari haqida xabar berishdi, ularning yarmi transport vositalaridan keladi.
Ko'pgina mamlakatlarda chiqindi gazlarga qo'yiladigan talablar tobora kuchayib bormoqda. So'nggi 20 yil ichida uglerod oksidi bo'yicha Evropa standartlari 20 barobar, uglevodorodlar va azot oksidi bo'yicha - 17 barobar kamaytirildi.
Avtomobil dvigatellarida yoqilg'i miqdorini kamaytirish, zararli chiqindilarni kamaytirish maqsadida avtomobillarni gaz va alkogolga almashtirish, chiqindi gazlarsiz ishlaydigan elektromobillar yaratish bo'yicha ishlar olib borilmoqda. Biroq, bunday transport vositalarining akkumulyatorlarini zaryad qilish uchun atrof -muhit ifloslangan issiqlik yoki atom elektr stantsiyalarida olinadigan elektr energiyasi sarflanishi talab qilinadi.
2000 yilda global avtoturargoh taxminan 1 milliardga etdi, shundan 83-85% yengil avtomobillar, 15-17% yuk mashinalari va avtobuslar. Yengil avtomobillar umumiy sonining qariyb 40 foizi AQShda, 10 foizi Yaponiyada va 20 foizi Evropaning to'rtta mamlakatida: Germaniya, Frantsiya, Italiya va Buyuk Britaniyada to'plangan. 2001 yilda har 1000 aholiga o'rtacha AQShda 534, Frantsiyada 454, Buyuk Britaniyada 322 va Rossiyada 167 ta avtomobil to'g'ri kelgan.
Agar biz bugungi kunda dunyoda mavjud bo'lgan barcha mashinalarni bamperga qo'yadigan bo'lsak, ular 4 million km uzunlikdagi lentani yasaydilar, uni butun dunyo bo'ylab ekvatorga 100 marta o'rash mumkin.
Havoning ifloslanishi sanoat markazlari aholisining umumiy kasalliklarining 30% gacha javobgardir. Agar karbonat angidrid SO 2 ni hisobga olmasak, mamlakatimizda 1994 yilda atmosferaga chiqindilarning 30 foizi oltingugurt dioksidi, 10 foizi azot oksidi, 25 foizi changga to'g'ri kelgan. Chang Bu zarrachalarning murakkab aralashmasi bo'lib, ularning ko'pchiligi zaharli (shu jumladan mishyak, simob, qo'rg'oshin, mis va boshqa zararli metallar), allergiya, immunitetning zaiflashishi va nafas yo'llari kasalliklarini keltirib chiqaradi. Dunyodagi chang chiqindilari yiliga 175 million tonnani tashkil qiladi. Havodagi suspenziyadagi qattiq va suyuq zarralar deyiladi aerozollar. Ular tutun (qattiq zarrachali aerozol), tuman (suyuq zarrachali aerozol), tuman yoki tuman kabi qabul qilinadi. Sun'iy aerozolli havoning ifloslanishining asosiy manbalari kulli ko'mir, qayta ishlash zavodlari, metallurgiya va sement zavodlari, sanoat chiqindilari, portlatish ishlari bo'lgan issiqlik elektr stantsiyalari hisoblanadi.
1991 yilda Jahon sog'liqni saqlash tashkilotining hisob -kitoblariga ko'ra, shahar aholisining 70 foizi tutun, oltingugurt dioksidi, azot oksidi va boshqa ifloslantiruvchi moddalarning yuqori miqdori tufayli sog'liq uchun zararli havodan nafas olishgan. Smog- Bu atmosferaga quyosh nuri (fotokimyoviy tutun) ta'sirida reaksiyaga kirishadigan azot dioksidi, ozon, uglevodorodlar va boshqa moddalar chiqindilari natijasida paydo bo'ladigan zich tuman. Uning paydo bo'lishiga ma'lum meteorologik sharoitlar yordam beradi: shamol va yomg'irning yo'qligi, shuningdek haroratning teskarisi. Smog paytida odamlarning farovonligi yomonlashadi, o'pka va yurak-qon tomir kasalliklari soni keskin oshadi, gripp epidemiyalari paydo bo'ladi.
Yigirma birinchi asr-urbanizatsiya asri, bunda nafaqat odamning o'zi, balki qadriyatlar tizimi, xulq-atvor me'yorlari va aql-idrok ham tez o'zgaradi. Bu hodisa aholining ijtimoiy va demografik tuzilishini, uning turmush tarzini, madaniyatini qamrab oladi. Urbanizatsiya nima ekanligini tushunish qiyin emas, uning qanday oqibatlarga olib kelishini aniqlash muhim.
Urbanizatsiya sabablari
Global urbanizatsiya yaqin atrofdagi qishloqlar va kichik shaharlardan kelgan qishloq aholisining kundalik yoki madaniy masalalar uchun katta shaharlarga murojaat qilishiga olib keldi. Hozirgi vaqtda urbanizatsiyaning quyidagi sabablari bor.
Katta shaharlarda sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi.
Haddan tashqari ishchi kuchi.
Katta shaharlarda yashash sharoitlari qishloqlarga qaraganda qulayroq.
Shahar atrofidagi keng maydonlarning shakllanishi.
Urbanizatsiyaning ijobiy va salbiy tomonlari
Shahar hayotining sifati bevosita aholi punktlari o'sishining qanchalik asosli ekanligiga, urbanizatsiyaning ijobiy va salbiy tomonlariga bog'liq. Agar bu daraja keskin ko'tarilsa, shahar hayotining sifati sezilarli darajada pasayadi va shaharda ish o'rinlari yo'qoladi. Shuning uchun, bu erda muhim o'rinni shaharning infratuzilmasi va savdo darajasi, shahar aholisining daromad darajasi va ularni ta'minlanishi egallaydi. Shuningdek, shahar hayotining yana bir omili ekologik xavfsizlik, uning