3-Mavzu. Zardushtiylik: ta’limoti va axloqi. Reja

Avestoning muqaddas yozuvi. Avesto faqat diniy manbagina emas, balki dunyoviy bilimlar, tarixiy voqealar, o’zi tarqalgan o’lkalar, elatlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniy va ma’naviy qarashlari, diniy e’tiqodlari, urf-odatlari xaqidagi manba hamdir. Unda bayon etilgan asosiy goyalar diniy e’tiqodning ilk soda bilimlari Zardusht degan payg’ambar nomi bilan bog’langan. U "Avesto" ning eng qadimiy qismi "Gat" (xat nomi) ni ijod etgan. "Avesto" tarkibiga kirgan bilim, ma’lumotlar qariyb milloddan avval 3000-yillikning oxirlari va 2000-yillik boshlaridan to milodning boshlarigacha o’tgan davrda yuzaga kelgan; avloddan-avlodga og’zaki o’tib kelingan, uning buqa terisiga yoznlgan ko’p qismi yo’qolgan, ettidan bir qismi saklangan. U miloddan avvalgi 3 asrda Arshakiylar sulolasi davrida to’plangan. Zardushtiylik dini ta’limotini quyidagi uch tarixiy qismga bo’lish mumkin;
1. Eng qadimiy qismi miloddan avvalgi 3-ming yillikda vujudga kelgan Yashtlardir; ularda urug’chilik tuzumidagi e’tiqodlar, ko’p xudolik tasavvurlari tasvirlangan;
2. Gatlar deb atalgan qismidir. Bunda Axuramazda nomli xudo haqida fikrlar yozilgan;
3. Qadimiy ko’p xudolilik va keyingi yakka xudolik goyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan avvalgi V asrda har ikkisini kelishtirgan mazdakiylik dini shakllangan. "Avesto" bu dinning oxirgi va asosiy qismini bayon etgan. Shoh Vishtasa farmoniga binoan "Zardusht 1200 bobdan iborat pandnomasi "Avesto"ni oltin taxtachalarga yozib, shohning otashkadasiga topshirgan" deb yozgandi Firdavsiy. Keyinchalik bu "Kitob" 12 ming buqa terisiga bitilgan, makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn Shark o’lkalarining bir qismini zabt etganda uning nodir nusxasini Elladaga eltib, kerakli joylarini tarjima qildirgan, kolganini endirgan". "Avesto" yuqorida aytilganidek, eng qadimiy yakka xudochilikka asoslangan dinning birinchi muqaddas kitobigina bo’lib kolmay hozirgacha, e’tiborli tarixiy manba va madaniyat yodgorligi hisoblanadi.
Unda dastlabki oddiy ijtimoiy-falsafiy qarashlar bilan diniy-mifologik tasavvurlar uyg’unlashib ketgan; shu zaminda ma’naviy, jumladan axlokyay barkamol odam ezgulikni barqaror qila oladigan kurashchan, adolatparvar insonni shakllantirish g’oyasi markaziy o’rinni egallagan. "Avesto"da tabiiy bilimlar- agronomiya, meteorologiya, zootexnika, meditsina, falakiyot, astronomiya, geografiyaga doir bilimlar ham mavjud.
Zardushtning diniy islohoti bo’sh joyda yuzaga kelgan emas. g’arbiy Evropa va rus tadqiqotchilarning fikricha, milodgacha bo’lgan 3-2 ming ynlliklarda Markaziy Osiyoda oriy deb atalgan qabila yashagan. A.P.Primakning aytishicha, oriylar ko’chmanchi chorvadorlar bo’lishgan. Ularda yozuv bo’lmagan, ammo hayratomuz og’zaki ijod iste’dodiga ega bo’lib, ular yaratgan o’ziga xos ashula, gimn, pand-nasihat shaklidagi qo’shiqlar avloddan avlodga o’tib borgan. Umuman Sharqda qadimdan inson ichki olamini munavvar etish, niyat bilan amal mushtarakligiga jiddiy ahamiyat berish diniy va falsafiy fikrlarning markazida turgan. Angliyadagi Oksford universitetining professori Maks Myuller Pomir atrofida yashagan Oriy qabilalarining bir kismi bundan 3,5 ming yil muqaddam Hindistonga, bir qismi Evropa va Eronga ko’chib ketganini ta’kidlagan. Ular albatta o’zlari bilan birga shu yerdagi osori-atiqalarni (mifologiya) ni ham olib ketishgan, deb hisoblagan. Demak, Evropa va Hindistonga hamda Yakin va O’rta Sharqda tarqalgan ko’p xudolik asoslari avvalo Markaziy Osiyoda vujudga kelgan Shu bilan birga Zardusht asos solgan yakka xudolik dini ham boshqa joyda yashayotgan xalqlar e’tiborini o’ziga jalb etgan.
Zardushtiylikning muqaddas yozuvlar to’plami "Avesto" mintaqada Iskandar asos solgan hokimiyat tugagach, eramizgacha bo’lgan 250-yillarda arshohiylar sulolasi hukmronligi davrida yana tiklana boshlagan; u yangi matnlar bilan to’ldirilgan. Sosoniylar sulolasi hokimiyati davrida (milodning III-VII asrlari) zardo’shtiylik davlat dini maqomini olgach, bu ish nihoyasiga etkazilgan. Ya’ni «Kichik Avesto» ham yozma tus olgan. "Avesto"ning’ uchta kitobi (bobi) qadimgi turon tilida va bittasi paxlaviy tilida tiklaigan. Xozirgi ma’lumotlarga ko’ra «Avesto» Yasna, Yasht, Visparad, Kichik Avesto qismlaridan iboratdir.1 Uning birinchi kitobi "Vadavdot", ya’ni devlarga karshi qonun, deb atalg’an. "Yosin" va "Visparad"ni qo’shgan holda "Vadavdot-Sade" nomi bilan yuritilgan. "Vadavdot"ni poklanish qonun-qoidalari majmuasi deyish ham mumkin. "Avesto"ning ikkinchi "Yosin" kitobi bo’lib, Zardusht Xat (noma)lari uning asosiy mazmunini tashkil etgan. U 72 "ha"- bashoratdan iborat bo’lib, birinchi bashoratda tabiat va halolliklar hukmdori, hamma narsani biladigan va hamma narsaga kodir Oxuramazdaning vahiylari haqligiga imon keltirishga doir duolar bor. 19- bashoratda olam yuzaga kelmasdan ilgari mavjud bo’lgan xudolar sha’niga shukronalar bayon etilgan.
Iymon kalimasi, poklanish (yuvinish gagaenasi), yovuzlikni la’natlayotgan paytda tanani qanday maromda tutishlik, dev, iblislarni haydashga qaratilgan harakatlar, gunohdan forig’ bo’lish, kechirim so’rashga doir duolar mavjud. gunoxdan forig’ bo’lish, iymonni saqlab qolish uchun masalan, mana bunday duolar o’kish tavsiya etilgan; "Ey olamning hukmdori Oxuramazda! Men barcha gunoxlarimga iqrorman, ularni takrorlamaslik. uchun senga so’z beraman; men har qanday yomon niyat (fikr)lardan, har qanday yomon amallardan voz kechaman; so’zlarim va amaliy ishlarim orqali bundan buyon ishonchingni oqlayman; gunoxlarimni keng karaming ila kechirgin, u dunyoyu bu dunyoyimni munavvar ettil, ey parvardigorim"! Yosinlarning 7-bobida Zardusht orqali xabar berilgan bashoratlar o’z ifodasini topgan. Zardusht Oxuramazdadan o’z ahloqiy qonun-qoidalarini ma’lum etishni so’ragan. U bunga javoban butun mavjudlikiing ikki oliy ibtidosi- ezgulik va yovuzlik haqida vahiy qilgan. Bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan bu boshlang’ich kuchlar har doim birgalikda mavjud bo’lib, ular hayot va o’lim, osmon va jahannam ma’nolarini anglatgan. Jahannam Oxuramazda vahiysida "hayotning eng yomon onlari", osmon esa ruh eng yuksak holati sifatida gavdalantirilgan. Olamdagi yovuzlik va nokomillik narsa, hodisalar va ularning moxiyatidan keltirib chiqarilgan. Ularnn bartaraf etish esa istiqboldagi ish bo’lib, iymonli kishilar bu jarayonda eng katta faollik ko’rsatishga da’vat etilganlar. Ular Oxuramazda yuborgan qonunlar, o’git-nasihatlarga amal qilsalar, ezgulik yovuzlik ustidan tantana qilib boraveradi deb xisoblaganlar.
Olam qarama-karshiliklar kurashi asosiga qurilgan; tirik tabiatda hayot va o’lim, ma’naviy olamda ezgulik va yozuvlik, ijtimoiy hayotda adolatli qonunlar bilan qonunsizliklar o’rtasidagi kurashlarda u o’z ifodasini topgan. Diniy soha esa ezgulikni qaror
toptirish ruhi bilan yovuzlik ruhiga, ezgulik ruhi o’rtasidagi kurashga asoslangan. Oxuramazda ezgulikni vujudga keltiraveradi, yovuzlik ruhi bo’lgan Ahriman unga qarshi tarzda odamlarni yomon ishlarga boshlayveradi deb hisoblangan. 30-bashoratda ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi abadiy kurashda oraliq yo’l yo’q, binobarin, har bir odam bu jarayonning yoki bu tomonida ishtirok etishga majbur, deyilgan. Shuning uchun dindorlikda iymon-e’tiqod barkamollik nishonasi sifatida muhim bo’lib, u odamlarga ezgulikni yovuzlikdan farqlash imkonini bergan deb faraz qilganlar. Iymon-e’tiqodli odam albatta ezgulik tarafida turadi deb ta’kidlangan, yovuz ruxlar - dev, pari, iblis va boshqalar esa gunoxlar, adashishlar, yolg’onlar, kasalliklar timsoli sifatida tasvirlanib, Oxuramazdaning ulardan saqlanishga qaratilgan da’vatlari yozilgan. Yosinning birinchi bashoratida xudo-