3-modul. Korxona faoliyatining natijalari 8-mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlari reja

1. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi
1.1. Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar
1.2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari
1.3. Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar
1.4.Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi
1.5. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar
2. Davr xarajatlari
Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari va umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
2.1. Sotish xarajatlari
3.Ma’muriy xarajatlar
4.Boshqa operatsiya xarajatlari
5.Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar
6.Favqulodda zararlar
Harajatlarni boshqarish tajribasida ularni rejalashtirish, hisob-kitobi va kalpkulyatsiya qilishda quyidagi guruhlanishdan foydalaniladi:

1. 
   Ishlab chiqarish turi bo’yicha – asosiy va yordamchi;
   
2. 
   Mahsulot turi bo’yicha: alohida buyum, ishlar, xizmatlar, turdosh
   

buyumlarguruhi va boshqalar;

1. 
   Harajatlar turlari bo’yicha – kalpkulyatsiya moddalari va harajat
   

elementlari bo’yicha;

1. 
   Harajatlarning vujudga kelish joyi bo’yicha – uchastka, tsex, ishlab
   

chiqarish, brigada.
Harajatlarning shakllanishini boshqarish tizimida amaliy jihatdan foydalanish maqsadida harajat turlari bo’yicha guruhlanishni alohida chuqurroq ko’rib chiqamiz.
8.2. Korxona tannarxining turlari

Tannarx, mahsulot tannarxi - korxonaning maqsulot ishlab chiqarish. va uni sotish hamda ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish uchun qilgan jami joriy xarajatlarining pul shaklidagi ifodasi. Tovar ishlab chiqarish. da Tannarxning muxim elementlari - chetdan olinadigan xom ashyo, asosiy materiallar, elektr energiya resurelari chiqimlari; asosiy va kushimcha ish xaki; ijtimoiy sug’urta ajratmalari; amortizatsiya ajratmalari va b. sarfxarajatlar.
Maxsulot tannarxi nazariyasida maxsulot tannarxi strukturasi degan muhim tushuncha mavjud. U ayrim harajatlarning maxsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan jami harajatlar summasidani nisbatini ko`rsatadi. Odatda, struktura foiz hisobida o`lchanadi.
Tannarx strukturasi tarmoqlar va korxonalarning xususiyatiga, ishlab chiqarish texnologiyasi va ishlab chiqarishning tashkil qilinishiga bog`liqdir.
Maxsulot tannarxining strukturasi o`zgarmas miqdor hisoblanmaydi. Sanoatning o`sishi, texnika va ishlab chiqarish texnologiyasi takomillashishi, asosiy vaaylanma fondlardan foydalanishning yaxshilanishi, ish xaqi miqdorining o`zgarishi, iste’mol buyumlari baholarining tartibga tushishi va transport tariflarining o`zgarishi bilan maxsulot tannarxi strukturasi ham o`zgaradi.
Maxsulot tannarxida qaysi guruxdani harajatlar asosiy o`rin tutishiga qarab, sanoat tarmoqlari bir-biridan farq qiladi – ko`p mehnat, ko`p material, ko`p energiya, ko`p mablag` talab qiladigan bo`ladi.
Ish xaqi uchun qilinadigan harajatlar (mehnat harajatlari) salmog`i eng katta bo`lgan ishlab chiqarish tarmog`i ko`p mehnat talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (ko`mir sanoati, yog`och tayyorlash sanoati va boshqalar).
Xom ashyo va materiallarga qilinadigan harajatlar salmog`i eng katta bo`lgan ishlab chiqarish tarmog`i ko`p material talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (engil sanoat va oziq-ovqat sanoati, mashinasozlik).
Harajatlarning ko`p qismi asosiy vositalar amortizatsiyasi uchun sarflanadigan tarmoqlar ko`p mablag`lar talab qiladigan tarmoqlarga kiradi (masalan, neft` va gaz qazib chiqarish, gidroelektrostantsiyalarda elektr energiyasi ishlab chiqarish).
Ishlab chiqarishning tarmoq xususiyatlarini hisobgaolish, tannarx strukturasini va ishlab chiqarish harajatlarini iqtisodiy taxlil qilish ishlab chiqarishda yuz beradigan asosiy texnik-iqtisodiy jarayonlarni o`rganish, ishlab chiqarishdani chiqimlarni kamaytirishning asosiy yo`llarini belgilashga imkon beradi.

10.1-rasm.Maxsulot narxi va tannarxini tarkibi

Tannarxga yuqorida sanab o’tilgan bevosita ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog’liq xarajatlardan tashqari noishlab chiqarish chiqimlari: idishlarga, mahsulotlarni o’rashjoylash va jo’natishga qilingan xarajatlar; mahsulotni sotish bilan bog’liq chiqimlar; ilmiy tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlari, reklama va b. ishlar uchun sarflanadigan xarajatlar ham kiradi. Narxlar o’zgarmagan hollarda mahsulot tannarxini kamaytirishga erishish korxona uchun qushimcha foyda manbaiga aylanadi. Qo’shimcha foyda esa, maxsulotni sotishdan olingan tushumdan korxonaning mahsulotni ishlab chiqarish. va sotish uchun sarflagan xarajatlari summasi ayirmasiga tengdir.
Xo’jalik jarayonida tannarx shakllanishi masalalari muhim ahamiyatga ega bo’lib, unga ko’ra ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonlarida aniqlanadigan tannarx turlarini o’z ichiga oladi. Tannarx turlarini quyidagi tannarxlarni o’z ichiga oladi: texnologik tannarx, ishlab chiqarish tannarxi, to’liq tannarxga bo’linadi
Xarajatlarning alohida turlarini ilmiy asoslangan normalar va normativlar negizida rejalashtirish, hisob va kalьkulyatsiyani, xarajatlar shakllanishining nazorati va auditini to’g’ri yo’lga qo’yish mahsulot (ish, xizmat) tannarxini boshqarish tizimining asosini tashkil etadi. Kalkulyatsiyalash masalalari buxgalter oldida xo’jalik mablag’lari doiraviy aylanishining barcha bosqichlarida (ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya) vujudga keladi. Mahsulotlar tannarxini hisoblash jarayonida kalьkulyatsiyalash ob’ekti va kalьkulyatsiya birligi, xarajat elementi va xarajat moddasi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lish lozim.
Xarajatlarni guruhlash elementlar va kalьkulyatsiya moddalari bo’yicha amalga oshiriladi. Xarajatlarni elementlar bo’yicha guruhlash zarurati korxona tomonidan hisobot davrida nima va qancha sarflandi degan savolga javob beradigan axborotlarni olish zaruratidan kelib chiqadi. «... xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq mahsulot (ish, xizmat) larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi elementlar bo’yicha guruhlarga ajratiladi:

• 
  ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati chegirilgan holda);
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;
  
• 
  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning eskirish qiymati.