3 mundarija

2.  Aniqlikni egri chiziq taqsimoti usulida tekshirish 
 
Detallar  tо‟plamiga  sozlangan  stanoklarda  ishlov  berilgan  paytda  tasodifiy 
xatoliklar ta‟siri natijasida har bir tanavorning haqiqiy о‟lchami tasodifiy kattalik 
bо‟lib, ma‟lum oraliqlar chegarasida har xil qiymat qabul etishi mumkin. 
O‟zgarmas  sharoitda  ishlangan  detallar  haqiqiy  о‟lchamlari  qiymatlarining 
yig‟indisi,  о‟sib  (kattalashib)  borish  tartibi  bо‟yicha  joylashtirishi  va  shu 
о‟lchamlarning  takrorlanishi  (nisbiy  takrorlanishi)  detallar  о‟lchamlarining 
taqsimoti deyiladi. 
Detallar tо‟plamining о‟lcham taqsimotini jadval yoki grafiklar kо‟rinishida 
ham berish mumkin. Amalda detallarning haqiqiy  о‟lchamlarini intervallarga yoki 
razryadlarga  shunday  qilib  bо‟linadiki,  bunda  о‟lchash  xatoligini  kompensasiya 
qilish  uchun  interval  bо‟lagining  qiymati,  о‟lchov  asbob  shkalasi  bо‟lagining 
qiymatidan bir qancha kattaroq qilib olinadi. 
a). Detallar о‟lchamlarining jadval usulidagi taqsimoti. 
Masalan, sozlangan stanokda ishlangan 100 ta detallar haqiqiy  о‟lchamlari 
о‟lchaganimizdan keyin 30,00 mm bilan 30, 35 mm oralig‟ida joylashgan bо‟lsin 
(5.1-jadval). 
b). Detallar о‟lchamlarining grafik usulidagi taqsimoti. 
                                                              
 
 
 
 
                                                                                 5.1-jadval 
Oraliq
lar 
         
N 
Oraliqlar 
qiymati mm. 
Takrorlanish 
m 
Nisbiy 
takrorlanish m/n 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
30,00 – 30,05 
30,05 – 30,10 
30,10 – 30,15 
30,15 – 30,20 
30,20 – 30,25 
30,25 – 30,30 
30,30 – 30,35 
21 
12 
20 
29 
21 
13 
3 
0,02 
0,12 
0,20 
0,29 
0,21 
0,13 
0,03 

---

34 
 
JAMI: 

m= n =100 

m/n= 1 
 
Jadvalda keltirilgan ma‟lumotlar bо‟yicha о‟lchamlarning grafik taqsimotini 
qurish  mumkin.  Agarda,  abssissa  о‟qi  bо‟ylab  о‟lchamlarning  oraliqlarini 
joylashtirilsa ordinata о‟qi bо‟ylab ularga mos keluvchi takrorlanishlar yoki nisbiy 
takrorlanishlar joylashtiriladi, natijada gistogramma taqsimoti deb ataluvchi zinalik 
chiziq hosil bо‟ladi (5,1-shakl). 
Agarda,  har  bir  oraliqning  о‟rtasiga  tо‟g‟ri  keluvchi  nuqtalarni  ketma-ket 
о‟zaro  birlashtirilsa  empirik  egri  chiziq  taqsimoti  yoki  maydon  taqsimoti  deb 
ataluvchi kesik egri chiziq hosil bо‟ladi. 
Gistogrammali taqsimot qurish uchun, о‟lchanuvchi detallar soni 50 dan va 
oraliqlar soni 5 dan kam bо‟lmasligi kerak hamda taqsimot  egri chizig‟ining eng 
baland  nuqtasi  о‟rta  о‟lchamga  yaqin  bо‟lishi  uchun  oraliqlar  soni  toq  sonda 
(5,7,9,...va h.k.) bо‟lishi maqsadga muvofiqdir. 
 
 
                    5.1 – rasm. O‟lchangan detallar      5.2-rasm. Tabiiy taqsimot 
                       о‟lchamlarining taqsimoti             qonuni (Gauss qonuni) 
 
Tanavorlarga  har  xil  sharoitlarda  ishlov  berishda  ularning  haqiqiy 
о‟lchamlarining  taqsimlanishi  (yoyilishi)  ham  turli  matematik  qonunlarga 
bо‟ysunadi,  ammo  mashinasozlik  texnologiyasida  katta  amaliy  ahamiyatga  ega 
bо‟lgan qonunlar quyidagilardir: 
1. Tabiiy taqsimot qonuni (Gauss qonuni). 
2. Simpson qonuni. 
3. Teng ehtimollik qonuni. 
4. еkssentrisitet qonuni (Reley yoki Maksvell qonuni) 
5.Yuqorida sanalgan qonunlar kombinasiyasi. 
3.Tabiiy taqsimot qonuni (Gauss qonuni). 
Professorlar  A.B.Yaxin,  A.A.Zыkov  va  boshqa  olimlarning  о‟tkazgan  kо‟p 
sonli  tekshirishlari  shuni  kо‟rsatadiki,  sozlangan  dastgohlarda  ishlangan 
tanavorlarning  haqiqiy  о‟lchamlarining  taqsimlanishi  (joylashishi)  juda  kо‟p 
hollarda normal taqsimot qonuniga (Gauss qonuniga) bо‟ysunar ekan. 
Ishlov berishning natijaviy xatoligi bir vaqtda ta‟sir kо‟rsatuvchi, dastgohga, 
moslamaga,  keskich  asbobga  va  tanavorga  bog‟liq  bо‟lgan  kо‟p  sonli  xatoliklar 

---

35 
 
natijasida  shakllanadi,  qaysiki  ular  deyarli  о‟zaro  bir-biriga  bog‟liq  bо‟lmagan 
tasodifiy  miqdorlardir;  har  birining  natijaviy  xatolikka  ta‟siri  birinchi  tartibli, 
shuning uchun ishlov berishning natijaviy xatoliklar taqsimoti, demak, ishlanuvchi 
tanavorlar  haqiqiy  о‟lchamlarining  taqsimlanishi  tabiiy  taqsimot  qonuniga 
bо‟ysunadi. 
Tabiiy taqsimot egri chizig‟ining tenglamasi quyidagi kо‟rinishga ega: 
Y = (1 /


2
) e 
–  (Ai – Ao‟r) 2 / 2 

2
,                                      (5.1) 
bunda; 

-о‟rtacha kvadrat og‟ish, quyidagi formuladan topiladi: 

 =

 




