3. tashkilot uchun firibchilik oqibatlari

4.21 Axborotning mavjudligi
Albatta, rahbariyatda haqiqiy firibgarlik belgilarini yoki firibgarlik sodir bo'lishi mumkin bo'lgan muhitni aniqlay olishi uchun ma'lumotlar mavjud bo'lishi muhimdir.
(a) Xarajatlar bo’limi, menejment bolimi va hisobi tizimlari rahbariyatga biznesning kutilgan darajada ishlamayotgan qismlarini aniqlash imkonini beradigan yetarli darajada batafsil ma'lumotni tezda taqdim etishi kerak. Haqiqiy natijalarni aniqlashda esa byudjet natijalari bilan solishtirish va jiddiy tafovutlar uchun tushuntirishlarni izlash kerak.
(b) Xodimlar yig'ilishlari, baholash va chiqish suhbatlari kabi HR tartib-qoidalari past ma'naviyat yoki ortiqcha bosim ostida bo'lgan xodimlarni ko'rsatishi mumkin.
(c) Hisobot satrlari aniq bo'lishi kerak. Xodimlar har qanday firibgarlik haqida kimga xabar berishni bilishlari kerak.


4.22 Qoidabuzarliklar haqida xabar berish
Firibgarlik holatlarini aniqlash ehtimoli bir qator mamlakatlarda qabul qilingan yoki qabul qilinayotgan qonun hujjatlariga ko‘ra, ish joyidagi firibgarlik yoki noto‘g‘ri xatti-harakatlarni fosh qilgan mehnatni muhofaza qilish huquqini bergan bo‘lishi mumkin. Qonunchilikda ayrim “tegishli uzgarishlar”, jumladan, jinoiy huquqbuzarlik sodir etish, qonun hujjatlariga rioya qilmaslik, salomatlik va xavfsizlikka tahdid yoki atrof-muhitga zarar yetkazilishini oshkor etish nazarda tutilgan.
Ba'zi ish beruvchilar potentsial xabar beruvchilar o'z tashvishlari haqida qanday xabar berishlari kerakligini belgilaydigan rasmiy shikoyat qilish tartibiga ega.


4.23 Firibgarlikni tekshirish

Tashkilotlar firibgarlik usullari va ko'lamini hamda ehtimoliy gumonlanuvchilarni tekshirish usullarini belgilab beruvchi firibgarlikka qarshi kurash rejasini ishlab chiqishi kerak.

Firibgarlikka qarshi kurash rejasi, sodir bo'lgan firibgarlikni tekshirish va tuzatish strategiyasi bo'lishi kerak.

Firibgarlik ma'lum bo'lishi bilanoq, ba'zi xatti-harakatlarni amalga oshirish kerak. Bunga nima sodir bo'lganligini tekshirishda foydalaniladigan yozuvlarni himoyalash hamda o'g'irlikdan himoyalanish mumkin bo'lgan aktivlarni himoya qilish kiradi. Protseduralar xodimlarni ishdan bo'shatish, parollarni o'zgartirish va hokazolarni o'z ichiga olishi mumkin.
Tekshiruv jarayonlari quyidagi maqsadlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilishi kerak:
(a) Zarar miqdorini, uni kim ko'rganligini aniqlash va uni qanday qoplash mumkinligini baholash
(b) firibgarlik qanday sodir bo'lganligini aniqlash
(c) firibgarlikda yana kim ishtirok etgan bo'lishi mumkinligini hisobga olish
(d) Mavjud boshqaruv elementlari to'g'ri ishlamayotganligi yoki mavjud boshqaruv vositalari firibgarlikning oldini olishi yoki aniqlay olmasligi sababli firibgarlik aniqlanganmi yoki yo'qligini baholash.
Firibgarlik bo'yicha aniqlovning asosiy qarorlari aniqlovni kim olib borishi, shuningdek, aniqlov yashirin bo'ladimi yoki yo'qligini o'z ichiga oladi. KPMG buxgalteriya firmasi tomonidan tayyorlangan qo‘llanmada firibgarlikda gumon qilinayotgan shaxsning shaxsiy hujjatlarini (kundaliklari, fayllari, xarajatlar da’volari va boshqalar) hamda ular bilan ishlagan shaxslarga havolalarni tekshirish orqali tezkor suratga olish muhimligi ta’kidlangan.
Natijada, firibgarlikni aniqlash va oldini olish nafaqat aniq strategiyani, balki nazorat vositalarini qo'llashga tayyorlikni ham talab qiladi.