30. 1-jadval. Nodir gazlarning eng muhim kattaliklari

Bu guruh elementlari inert gazlar yoki nodir gazlar deyiladi. Ularga geliy, neon, argon, kripton, ksenon va radon kirib, ular nodir gazlar yoki inert gazlar deb ataladi. Shu paytgacha geliy, neon va argon birikmalari olinmagan. Bu guruh elementlari gazlar qatoriga kirsa ham ularning molekulalari tarkibida faqat bittadan atom bor.
Geliydan tashqari bu guruh elementlarining tashqi qavatidagi elektronlar soni 8 taga teng. Bunday atomlar tashqi qavati juda barqaror hisoblanadi.
Inert gazlar yuqori ionlanish potensialiga ega. Shuningdiek atom radiusi va odatdagi sharoitdagi zichligi neondan radonga(30.1-jadval) qarab ortib boradi.

30.1-jadval. Nodir gazlarning eng muhim kattaliklari

Asosiy kattaliklar	He	Ne	Ar	Kr	Xe	Rn
Atom massa Valent elektronlar Atom radiusi Gazning zichligi, g/l Ionlanish nergiyasi, eV E^o®E^+ Suyuqlikka aylanish harorati ^oC Qotish har.^oC Havodagi miqdori, hajm %	4,002 1s^2 0,122 O,18 24,59 -268,9 -271,4 0,0005	20,98 2s^22p^6 0,160 1,90 21,57 -246,O -248,6 0,0016	39,94 3s^23p^6 0,192 1,78 15,76 -185,9 -189,3 0,93	83,80 4s^24p^6 0,198 3,71 14,00 -153,2 -157,4 10^-4	131,30 5s^25p^6 0,218 5,85 12,13 -108,1 -111,8 10^-5	[222] 6s^26p^6 0,22 9,73 10,78 -61,9 -71 10^-12

Inert gazlar ichida eng past suyuqlikka aylanish va qotish harorati geliyda kuzatiladi. Hajmiy jihatdan argon havoda 0,93 % ni tashkil etadi. Qolgan inert gazlar bir muncha kam tarqalgan.
1. Geliy, neon va argon

1868 -yilda astronomlar P.Janson va D.Loker tomonidan quyosh spektrini o‘rganish jarayonida ochilgan. Spektrlardagi yangi chiziq (to‘q sariq) yangi kimyoviy element deb qabul qilingan. Keyinchalik Ramzay shunday spektrga ega bo‘lgan moddani yerda borligini topdi va u geliy deb ataldi ( grekcha “geluos” –quyosh).

Xossalari jihatidan molekular vodorodga o‘xshab ketadi. Geliy gaz modda (suyuql. harorati -269 ^oС, qaynash harorati -272 ^oС – 2,5·10³ kPa). Bir l suvda 10 ml atrofida geliy eriydi.
Odatdagi sharoitda inert gaz, lekin kuchli qo‘zg‘atilsa molekulyar geliy ionini (He₂⁺) hosil qiladi.
Yulduzlarda, quyoshda, kometalarda geliy borligi aniqlangan. Quyosh va yulduzlarda vodorodning geliyga aylanish termoyadro reaksiyasi sodir bo‘ladi:
4₁¹H®₂⁴He +2₊b+2g
Suyuq geliy fizikada juda past haroratli muhit hosil qilish uchun ishlatiladi. Gazsimon geliy metallarni payvand qilishda inert muhit sifatida, oziq ovqat sanoatida konservant sifatida ishlatiladi.
Neon va argon. Neon ham juda past suyuql. haroratiga (-248,6^oС ) va qayn. haroratiga -245,9^oС ega bo‘lgan element. Neonni eruvchanligi ancha yuqori.
Neon ham molekular neon ionini (Ne₂⁺) kuchli qo‘zg‘atilganda hosil qiladi. Neon fotoelementlar tayyorlashda, yoritgichlar yasashda ishlatiladi.
Tabiatda neonning uchta barqaror izotopi mavjud: ²⁰Ne, ²¹Ne va ²²Ne.
Oddiy modda holatida argonning suyuql. harorati (-189,3^oС) va qaynash harorati (-185,9^oС) ancha yuqori. Argonning adsorbsiya qilish xossasi ham kuchliroq.
Argon ba’zi moddalarning mag‘ziga singib ketib birikmalar hosil qiladi. Suv, fenol, toluol tarkibida ana shunday birikmalar hosil bo‘lishi kuzatilgan. -42,8^oС da parchalanadigan Ar_*6H₂O tarkibli argon gidrati ma’lum.
Argon metallurgiya va kimyoviy jarayonlarda ishlatiladi. Argonli payvandlash ayniqsa aluminiy qotishmalarini ulashda, elektrotexnikada, yadro energetikasida keng qo‘llaniladi.
Argonning ham uchta barqaror izotoplari: ₁₈⁴⁰Ar (99,600%), ₁₈³⁸ Ar (0,063%) va ₁₈³⁶Ar (0,037%) ma’lum.
Olinishi. Nodir gazlarni olish uchun suyuq havo fraksion haydaladi. Qaynash haroratiga qarab havo haydalganda uch qismga bo‘linadi:

• 
  geliy (-269^oC), neon (-246^oC) va azot (-196^oC);
  
• 
  argon (-186 ^oC, kislorod (-183^oC);
  
• 
  kislorod, kripton (-153 ^oC) va ksenon (-108,1^oC).
  

Geliy va neon ko‘mirda adsorbsiya va desorbsiya qilish usulida bir-biridan ajratiladi.
Argon ikkinchi fraksiyadan rektifikatsiya yo‘li bilan ajratiladi. Kripton va ksenon uchinchi fraksiyadan ajratiladi.