30 mavzu: Gidroksi hosilalar. Spirtlar. Fenollar

30 MAVZU: Gidroksi hosilalar. Spirtlar. Fenollar.
Reja:

1. 
   Spirtlarning turlari va nomlanishi, olinish usullari.
   
2. 
   Kimyoviy xossalari. Ishlatilishi.
   
3. 
   To’yinmagan spirtlar.
   
4. 
   Fenollarning sinflanishi: bir, ikki va ko‘p atomli fenollar.
   
5. 
   Fenollarni olish usullari.
   
6. 
   Fenollarda elektrofil almashinish (galogenlash, nitrolash, sulfolash) reaksiyalari.
   

Tayanch so’zlar.Fenollarni karboksillash, formillash (Kolbe, Reymer-Timan, Vilsmeyer) reaksiyalari. Fenol-formaldegid smolalar. Ikki atomli fenollarni ishlatilish sohalari

Spirtlar deb, R-OH umumiy formulaga ega bo‘lgan birikmalarga aytiladi. Bu yerda R-alkil guruhi bo‘lib, birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi bo‘lishi, ochiq zanjirli, halqali, yoki qo‘sh bog‘ yoki aromatik halqa tutishi mumkin:

To‘yingan spirtlar 3 xil-karbinol bo‘yicha, sistematik va tarixiy nomenklaturalar asosida nomlanadi. M-n:


Spirtlar galoidalkillarni suv yoki NaOH bilan gidroliz qilib olinadi. Suv bilan gidroliz qilinganda reaksiya qaytar, ishqor bilan gidroliz qilinsa oxirigacha boradi:

Spirtlarni magniyorganik birikmalar asosida sintez qilish mumkin:

Bu usulda chumoli aldegiddan birlamchi, boshqa aldegidlardan ikkilamchi, ketonlardan uchlamchi spirtlar hosil bo‘ladi.
Spirtlarni olish usullaridan biri alkenlarga suv ta’sir ettirishdir. Bu reaksiya H₂SO₄, H₃PO₄, Al₂O₃ lar ishtirokida boradi. Bunda kislota faol proton beradi va u alkenga birikib, suv molekulasining birikishiga olib keladi:

Spirtlarni aldegid va ketonlarni Ni, Pt, Pd ishtirokida vodorod bilan qaytarib olinadi:

Spirtlarni oksosintez usuli bo‘yicha CO+H₂ dan olish mumkin. Bunda ishlatilayotgan katalizatorlarning tabiatiga qarab metanol va boshqa to‘yingan spirtlarning aralashmasi hosil bo‘ladi:

Spirtlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati undagi O-H guruhi va alkil radikalining tabiati bilan belgilanadi.
Spirtlar kuchsiz kislotalardir:
Spirt CH₃OH CH₃CH₂OH (CH₃)₂CHOH (CH₃)₃CHOH
rK_a 15,2 15,8 16,9 19,2
(suvdagi eritma uchun)
Eng kuchli kislota metanol hisoblanadi.
Spirtlar natriy metali bilan reaksiyaga kirishib alkogolyatlarni hosil qiladi, m-n:
2C₂H₅OH + Na  2C₂H₅ONa + H₂
Alkogolyatlar kuchli asoslar bo‘lishi bilan bir qatorda kuchli nukleofil reagentlar hisoblanadi. Ular oson alkillanadi (Vilyamson reaksiyasi) va atsillanadi. Reaksiya natijasida oddiy va murakkab efirlar hosil bo‘ladi:
C₂H₅ONa  C₂H₅Cl  C₂H₅O C₂H₅  NaCl
C₂H₅ONa  CH₃COCl  C₂H₅OCOCH₃  NaCl
Alkogolyatlar ta’sirida galogenalkanlardan galogenvodorodlar ajralib, etilen va atsetilen uglevodorodlar hosil bo‘ladi:

Birlamchi spirtlar oksidlanib aldegidlarni, ikkilamchi spirtlar esa ketonlarni hosil qiladi.

Metanol yiliga 10 mln. tonnadan ortiq ishlab chiqariladi. U boshqa erituvchilarni (oddiy va murakkab efirlarni) sintez qilishda asosiy xom ashyo hisoblanadi. Shuningdek spirtlar (etanol) Lebedev usuli bilan butadiyen olishda, atseton olishda (izopropil spirt), plastifikator (butanol-1) olishda ishlatiladi.