32-mavzu. Bolalardagi agrеssivlik holatlari Reja

1.Iroda to ‘g ‘risida tushuncha. Tavakkalchilik



Faoliyatni ma’lum yo’nalishda tashkil qilish, muammolarni yechish uchun bir qarorga
kelish, uni amalga oshirish jarayonidagi qiyinchiliklarni yengish harakatlar yordamida amalga
oshiriladi. Odatda, ixtiyorsiz harakatlar anglangan yoki anglanmagan istak, xohish, mayl,
ustanovka va shu kabilarning ichki turtkisi ta’sirida ro’yobga chiqadi. Ular impulsive (lot.
Impulses-ixtiyorsiz qo’zg’alish) xususiyatiga ega bo’lib, anglanilmagan, rejalashtirilmagan
bo’ladi. Masalan, bola bir-birini turtib biri yiqilib tushdi, tarbiyachi ularga beixtiyor baqirib
yubordi-yu keyin o’zi afsuslandi. Bunday harakatlar kutilmaganda behosdan bo’lgan reflektiv
harakatlar deyiladi. Kishining hamma ta’sirlanishilari reflektor xarakterga ega bo’ladi. Lekin
yuqonda tasvirlangan harakatlarlar ongning nazoratisiz yoki uning ctarli ishtiroksiz maxsus
niyatni ko’zlamay amalga oshirilgan bo’ladi va shu sababli ixtiyorsiz harakatlar yoki ataylab
qilinmagan harakatlar deyiladi. Lekin har bir kishi juda ko’p oddiy harakatlarni amalga
oshiradiki ular batamom ongli ravishda maqsadni ko’zlab bajariladi. Bunday harakatlar
ixtiyoriy yoki ataylab qilmgan harakatlar deyiladi. Ularning atalishining o’zi bu harakatlarda
irodaning ishtirok etishini ko’rsatadi. Ongli ravishda amalga oshiriladigan va maqsadni ko’zda
tutgan barcha ixtiyoriy harakatlar irodiviy harakatlar deb ataladi. Kishi suv ichkisi kelib
satkanga qo’l uzatdi va unga suv quyib ichdi. Bu garchi bajarish qiyin bo’lsa ham aniq
maqsadga qaratiladi shu sababali irodaviy harakatdir. Har bir kishining qandaydir
qiyinchiliklarini, qo’yilgan maqsad yo’lida g’ov bo’lib turgan to’siqlarni yengishiga, lozim
bo’ladigan harakatlarni amalga oshirishiga to’g’ri keladi. Bu harakat chinakam irodaviy
harakatlar deyiladi. Ularda ongning ishlashi bilan bog’liq shaxsiy faollik namoyon bo’ladi.
Kishining o ‘z oldiga qo ‘yilgan maqsadga erishish uchun ichki va tashqi to’siqlarni harakat
uordamdai yengish vaqtida vujudga keladigan psixik jarayon iroda deb ataladi. Kishi
yengadigan tashqi to’siq deganda - ishning o’ziga xos qiyinchiliklari, uning murakkabligi,
xar xil xalal berishlar, boshqa kishilarning qarshilik ko’rsatishi, ishning oglr sharoitlari va shu
kabilar tushuniladi. Ichki to’siqlar - kishi o’zini ishlashga, charchovni, bajarilishi kerak
vazifasiga aloqasi bo’lmagan boshqa biror narsa bilan shug’ullanish istagini engishga majbur
qilish, qiyin vaqtda belgilangan narsani bajarishga xalal beradigan shaxsiy mayllardir. Ichki to’siqlarga zararli odatlar mayllar istaklar kiradi. "Iroda" termini bilan shaxsning
qiyinchiliklarini yengib aniq maqsadni ko’zlab harakat qilish qobilyati tushuniladi.
Ilroda oddiy kundalik
hayotda ayniqsa katta qiyinchiliklami yengishga to’g’ri keladigan qiyin paytlarda zarur bo’ladi.
Irodaning o’ziga hox ko’rinishlari shaxsning tavakkalchilik vaziyatidagi xatti-harakatida
ko’rinadi. O’ziga mahliyo qiluvchi maqsadga erishish yo’lida xavf-xalar, yo’qotish dahshati,
muvaffaqiyatsizlik bilan hamohang, ogoh, dadil harakat tavakkalchilik deyiladi.
Tavakkalchilikda yutuq bilan yo’qotish uyg’unlashib keladi, yutuq quvonch nashidasini
uyg’otsa, omadsizlik jazo, moddiy va ma’naviy yo’qotishni keltirib chiqaradi. Shunga
qaramay, insonlar tavakkal qilish harakatidan voz kechmaydilar. Tavakkalchilik harakatining
ikki sababi farqlanadi.
1. Yutuqqa umidvorlik hissi, yani ehtimol tutilgan mag’lubiyat oqibati ko’rsatkichidan
yuksakroq bo’lishiga ishonch.
2. Xatti-harakatning xavfli yo’lini afzal bilish, yoki, "tavakkal- chining
tavakkalchiligdir”. Shaxsdagi tavakkalchilikni riskometr degan asbobda o’lchash mumkin.
Irodasi zaif kishilar ulkan ishlarni bajarish u yoqda tursin kundalik xayotda
uchraydigan vazifalarning ham uddasidan chiqa olmaydilar, yetarli darajada ishchan
bo’lmaydilar, boshqalarnig yordamiga muxtoj bo’ladilar. Ularda ana shu xususiyatlarni yengish
uchun iroda kuchi yetishmaydi. Iroda kuchsizligining patalogiyasi mavjud bo’lib. u abuliya
(yunon. abuliya-qat lyatsizlik) miya patalogiyasi negizida vujudga keladigan faoliyatda
intilishning mavjud emasligi, harakat qilish, amalga oshirish uchun qaror qabul qilish
zarurligini anglagan holda shunday qila olmaslikdan iborat inson ojizligidir. Apraksiya —
(yunon. apraxiya-harakaisizlik) miya tuzilishining shikastlanishi tufayli yuzaga keladigan
harakatlar maqsadga muvofiqligining murakkab buzilishidar. Abuliya va apraksiya psixikasi
xasta insonlarga xos, noyob fenomenal psixopatologik hodisadir.