32-tema. Atom yadrosınıń dúzilisi. Yadro kúshleri. Radioaktivlilik

Radioaktiv ıdıraw nızamı.
Frantsuz fizigi A.Bekkerel (1852-1908) 1896- jılı uran duzlarınıń lyuminestsentsiyasın úyrenip atırǵanda olar óz-ózinen fotoplastinkaǵa tásir etetuǵın, hawanı yonizatsiyalaytuǵın, jińishke metall plastinkalardan ótetuǵın, bir qatar zatlardıń lyuminestsentsiyasın tuwdıratuǵın belgisiz tábiyattaǵı nurlardı shıǵıratuǵın oylamaǵan jerden ashtı. Bul qubılıstıń izertlewin dawam etip, erli zayıplılar Mariya (qiyu-qoer) hám Per Kyuriler Bekkerel nurlanıwı tek ǵana uran duzlarına emes, al kópshilik awır elementlerge, máselen, toriy hám aktiniyge tán ekenin ashtı. Olar taǵı da metall uran alınatuǵın uran rudası uran nurlanıwınıń intensivliginen kóp ese artıq intensivliktegi nurlanıwı shıǵaratuǵının kórsetti.
Usınday jol menen Bekkerel nurlanıwına iye eki jańa element bólip shıǵarıldı` poloniy( ) hám radiy ( )
Ashılǵan nurlanıw radioaktiv nurlanıw dep ataladı, al radioaktiv nurlanıw shıǵarılatuǵın qubılıstıń ózi radioaktivlik dep ataladı.
Keyingi tájiriybeler radioaktivlik nurlanıw xarakterine ximiyalíq birikpeniń túri, agregat halı, mexanikalíq basım, temperatura, elektr hám magnit maydanlar, yaǵnıy atom elektron qabatshasınıń halın ózgeriske alıp keletuǵın barlíq tásirler, tásirin tiygizbeytuǵının kórsetti. Demek, elementtiń radioaktivlik qásiyetleri tek yadro strukturasına baylanıslı.
*ázirgi waqıtta radioaktivlik dep bazı bir atom yadrolarınıń óz-ózinen(spontan) hár qıylı túrdegi radioaktiv nurlanıwlar hám elementar bóleksheler shıǵarıp, basqa yadrolarǵa ótiwlerin túsinedi.
Radioaktivlik tábiyiy (tábiyatta bar turaqlı emes yadroda baqlanadı) hám jasalmaǵa (yadrolíq reaktsiyalar arqalı alınǵan izotoplarda bayqaladı) bólinedi. Bul radioaktivliktiń eki tipi arasında printsipial ayırmashılíq joq, sebebi eki jaǵdayda da radioaktiv aylanıw nızamları birdey.
Radioaktiv nurlanıw quramalı dúziliske iye. Elektr maydanında radioaktiv nurlanıwdıń jińishke dástesi e qurawshıǵa jiklenedi(1-súwret) ` q) hálsiz awısatuǵın oń bóleksheler dástesi ( nurlanıw)` w) kúshli awısatuǵın teris bóleksheler dástesi ( nurlanıw)~ e) awıstırılmaytuǵın dáste ( nurlanıw). Bul qurawshılardıń tereń izertleniwi olardıń tábiyatın hám tiykarǵı qásiyetlerin anıqlawǵa múmkinshilik berdi.
-bóleksheler elektr hám magnit maydanları menen awıstırıladı, joqarı yonizatsiyalawshı uqıplılíq hám kem ótiwshilik uqıplılíqqa iye (máselen,0-0,tmm qalıńlíqtaǵı alyuminiy qabatı menen jutıladı). - nurlanıw bul geliy yadrolarınıń aǵımı` -bóleksheniń zaryadı +we, al massası geliy izotopınıń massası menen sáykes keledi. -bólekshelerdiń elektr hám magnit maydanında awısıwı boyínsha olardıń salıstırmalı zaryadı anıqlanadı. Bul zaryadtıń mánisi olardıń tábiyatı haqqındaǵı túsiniktiń durıs ekenligin tastıyıqladı.
-bóleksheler elektr hám magnit maydanları menen awıstırıladı~ olardıń bólekshelerge qaraǵanda yonizatsiyalawshı qásiyeti anaǵurlım kishi (shama menen eki tártipke), al ótiwshilik uqıplılıǵı anaǵurlım úlken (shama menen wmm qalıńlíqtaǵı alyuminiy qabatı menen jutıladı) nurlanıw tez elektronlardıń aǵımı (bul olardıń salıstırmalı zaryadın anıqlawdan kelip shıǵadı).
- nurlanıw elektr hám magnit maydanları menen awıstırılmaydı, salıstırmalı kishi yonizatsiyalawshı uqıplılíqqa hám úlken ótiwshilik uqıplılíqqa (máselen, t sm qalıńlíqtaǵı qorǵasın qatlamınan ótedi) iye. - nurlanıw kristallardan ótkende difraktsiya qubılısı bayqaladı.



1-súwret. α, β, γ nurlarınıń elektr maydanında auısıwı
-nurlanıw judá kishkene tolqın uzınlíqlı qısqa tolqınlı elektromagnitli nurlanıw hám usınıń saldarınan ayqın bilinetuǵın korpuskalíq qysiyetlerge iye, yaǵnıy ol -kvantlar (fotonlar) aǵımı boladı.