4 – Laboratoriya ishi Termoparani darajalash va termoelektr yurituvchi kuchni aniqlash. Kerakli asbob va materiallar

Termoelektr hodisasi. Kontaktlardagi haroratlar turlicha bo‘lgan yopiq zanjirda noldan farqli bo‘lgan termoelektr kuch yuzaga keladi. Agar ikkita metalldan yopiq zanjir tuzib payvandlangan uchlaridan biri T₁ haroratgacha sovutilib, ikkinchisi T₂ haroratgacha isitilsa, zanjirda termoelektr yurituvchi kuch hosil bo‘ladi (1-rasm).
Har xil o‘tkazgichlardan tuzilgan yopiq zanjirda termo EYUK ning hosil bo‘lish effektiga termoelektr hodisa deyiladi. Termoelektr hodisasidan texnikada haroratni aniqlashda foydalaniladi. Bu maqsadda ikkita ikki xil metalldan yoki qotishmadan iborat termoelement – termoparadan o‘lchashda foydalanish uchun u termometr yordamida darajalanib, TEYUK ning haroratga bog‘lanish grafigi olinadi. Termoparaning sezgirligi juda katta bo‘ladi.
Masalan, temir-konstantan materiallardan tayyorlangan termopara 800 K gacha, platina va 10 % li radiy elementi qo‘shilgan platina qotishmasidan tayyorlangan termopara 1800 – 2100 K gacha haroratni o‘lchashi mumkin.
4-rasmda tasvirlangan ikkita ikki xil o‘tkazgichdan hosil bo‘lgan termopara-termoelementda hosil bo‘lgan TEYUK, uning kontaktlaridagi va kontakt potensiallar farqlarining yig‘indisiga teng
(5)
bunda

Bu yerda - har bir juft o‘tkazgich tizimi uchun xarakterli o‘zgarmas kattalik bo‘lib, unga solishtirma termoelektr yurituvchi kuch deyiladi.
(5) dan termoparaning asosiy tavsifi C - solishtirma TEYUK quyidagiga teng bo‘ladi
(6)
Solishtirma termoelektr yurituvchi kuch deb, termopara kontaktlarida temperatura farqi 1 K ga teng bo‘lganda, hosil bo‘lgan TEYUK teng bo‘lgan kattalikka aytiladi.
Qurilmaning tuzilishi va o`lchash usuli
4-rasmda laboratoriyada termoparani darajalash uchun mo‘ljallangan qurilma sxemasi keltirilgan.
1. 4-rasmda ko‘rsatilgan tajriba qurilmasining elektr sxemasi yig‘iladi va yig‘ilgan sxemaning to‘g‘ri ekanligiga ishonch hosil qilingach, termoparaning kavsharlangan uchlaridan biri ichida sovuq suv yoki muz bo‘lgan idishga tushiriladi, ikkinchi uchi esa qizdiriladigan suyuqlik ichiga tushiriladi.
2. Boshlangich holda idishlar ichida suyuqliklarning harorati bir xil bo‘lganligi uchun Т=0 va demak bo‘ladi.
3
. Galvonometr strelkasi aniq nolga keltirilgach, muz yoki so­vuq suvning harorati tajriba davomida o‘zgarmas saqlanadi.
4. Termostatdagi yoki ikkinchi idishdagi suyuqlik juda sekinlik bilan isitiladi va Т₁=0 holatdan boshlab, suyuqlik harorati to (90-100) С⁰ ga ko‘tarilguncha har 5 С⁰ oraliqda mazkur haroratga mos kelgan galvonometrning ko‘rsatishi olinadi va  millivolt (mV) larda ifodalanib, jadvalga yoziladi.
jadval

№
										%
1		0
2		5
3		10
4		15
5		..
.		..
.		..
16		75
17		80

5. Isitkichni tok manbaidan uzib, suvning asta-sekin sovushiga imkon beriladi va 4-banddagi oxirgi qiymatdan haroratning pasayishi tomonga qarab ularga mos kelgan galvonometrning ko‘rsatishlari () jadvalga yozib boriladi.
6. <_Т>ning t ga bog‘lanish grafigi _Т=f(t) chiziladi.
7. Jadvaldagi qiymatlardan foydalanib, termoparaning solishtirma termoelektr yurituvchi kuchi C_i ning qiymati (6) formula asosida hisoblanadi va uning o‘rtacha qiymati <С> topiladi.
8. Tajriba paytida qilingan xatoliklar - absolyut xatolik C_i=i>-C_i, o‘rtacha absolyut xatolik va o‘lchashning nisbiy xatoligi 100% hisoblanadi.
Nazorat savollari
1. Metallardagi kontakt potensiallar farqini tushuntiring.
2. Voltaning birinchi va ikkinchi qonunlarini ta’riflang.
3. Volta qatorlari nima?
4. Ichki va tashqi kontakt potensiallar farqi nima?
5. Termoparani darajalash deganda nimani tushunasiz?
6. Termoelektr yurituvchi kuch nima? U qanday aniqlanadi?
7. Termopara nima? Termobatareya-chi? Ular qayerda ishlatiladi?
8. Termoparaning solishtirma termoelektr yurituvchi kuchi deb, nimaga aytiladi?