4-5-Mavzu: Ilmiy tadqiqotning namoyon bo’lish jihatlari Reja

Ilmiy tadqiqotlarning tiplari F.Bekon fanda о‘z-о‘zicha foyda keltirmaydigan, lekin «sabablar va aksiomalar»ni bilishga kо‘maklashadigan tajribalar hamda foydali kashfiyotlar va ixtirolarga eltadigan tajribalar borligini ta’kidlagan edi⁴. Yangi davrdan boshlab, fan о‘zining birinchi toifadagi tajribalari ikkinchi toifadagi tajribalarga yо‘l ochishiga qarab tobora kо‘proq mо‘ljal oladi. Hozirgi zamon fanining amaliyotga qarab mо‘ljal olishi mazkur fanga xos bо‘lgan xususiyat va shu bilan bir vaqtda jamiyat fanga qо‘yuvchi muhim talablardan biridir. О‘z navbatida, amaliyot ham fanga tobora kо‘proq tayanmoqda. Fanning amaliyot sari harakatining turli bosqichlariga ilmiy tadqiqotlarning bir-biri bilan bog‘langan, lekin shunga qaramay turli uch tipi muvofiq keladi:
1) fundamental tadqiqotlar;
2) amaliy tadqiqotlar;
3) tadqiqotchilik loyiha-konstruktorlik ishlanmalar;
4) innovatsion tadqiqotlar;
5) Yoshlarning amaliy va fundamental tadqiqotlari
Fundamental tadqiqotlar. Fundamental tadqiqotlar voqelik hodisalari va qonunlari haqida yangi bilim olishga qaratiladi. Ular biron-bir amaliy maqsadlarga erishishni bevosita kо‘zlamaydi. Bu yerda tadqiqotchini haqiqat о‘z-о‘zicha qiziqtirmaydi, u mazkur haqiqatning tagiga yetish qanday foyda keltirishi mumkinligini bilmasdan uni izlaydi. Fundamental tadqiqotlar ikki xil: erkin va aniq maqsadga qaratilgan bо‘ladi.
Erkin tadqiqot (izlanish) odatda individual xususiyat kasb etadi yoki ish maqsadini mustaqil belgilash va unga zarur bо‘lgan mablag‘larni о‘z ixtiyoriga kо‘ra tasarruf etish imkoniyatiga ega bо‘lgan olim tomonidan boshqariladi. Erkin izlanish rejimida ish olib borayotgan olim о‘z faoliyati metodlari va yо‘nalishlarini tanlashda erkin bо‘ladi. Uning aqlida kutilmagan g‘oyalarning paydo bо‘lishi, agar ular olimga qiziqarli bо‘lib tuyulsa yoki tabiat qonunlarini yanada teranroq tushunishni va’da qilsa yoinki tadqiqotning yangi sohalarini ochish imkoniyatini bersa, ilmiy izlanish yо‘nalishini butunlay о‘zgartirib yuborishi mumkin.
Aniq maqsadga qaratilgan fundamental tadqiqotda ilmiy izlanish yо‘nalishi aniq belgilangan bо‘ladi va tadqiqotchilardan qо‘yilgan maqsadlarga erishish yо‘lidan og‘maslik talab etiladi. Odatda, bunday tadqiqot muayyan tashkilot tarkibida, jamoa bо‘lib amalga oshiriladi. Unda jamoa ishiga ma’muriy rahbarlik qilish tizimi ulkan rol о‘ynaydi. Ixtisoslashtirilgan ilmiy guruhlar, laboratoriyalar, bо‘limlar tashkil etiladi, ularning faoliyati muvofiqlashtiriladi. Agar tadqiqot yо‘li lozim darajada aniq bо‘lsa, uni rejalashtirish, har bir bosqichda olinishi kerak bо‘lgan natijalarni hamda buning uchun zarur texnika va moddiy vositalarni nazarda tutish imkoniyati paydo bо‘ladi.
Amaliy tadqiqotlar. Amaliy tadqiqotlarning xususiyati shu bilan belgilanadiki, ular amaliy vazifalarni yechish uchun kerakli bо‘lgan bilimni olishga qarab tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri mо‘ljal oladi. Bunda gap ayrim turdagi amaliy vazifalarni yechish haqida boradi. Ilmiy xodim boshqa imkoniyatlarni о‘rganish uchun, hatto ular qiziqarli natijalarni va’da qilayotgan bо‘lsa ham, mazkur tadqiqot chizig‘idan chetga chiqishi mumkin emas. Ish rejalari va grafiklarini hamda ularni bajarish tо‘g‘risida hisobotlarni vaqti-vaqti bilan taqdim etish odatda amaliy tadqiqotlarni moliyalashtirish sharti hisoblanadi.
Tadqiqotchilik loyiha-konstruktorlik ishlanmalari. Amaliy tadqiqotlardan farqli о‘laroq loyiha konstruktorlik ishlanmalari konkret texnik vazifani bajarish maqsadini kо‘zlaydi. Bu, masalan, biron-bir apparat yoki inshoot loyihasini yaratish, ishlab chiqarishning texnologik sxemalarini tayyorlash bо‘lishi mumkin. Tadqiqotchilik ishlanmalari odatda biron-bir prinsipial yangi ilmiy bilimlarni olish yо‘lidagi izlanishlar bilan bog‘liq bо‘lmaydi, lekin konkret loyiha-konstruktorlik vazifalarini yechish uchun fundamental va amaliy fan natijalaridan foydalanishga qaratilgan tadqiqotlar о‘tkazishni talab etadi. Bu yerda gap kashfiyotchilik haqida emas, balki ixtirochilik haqida boradi.
Fundamental va amaliy tadqiqotlarda olim amalda mavjud bо‘lgan, lekin noma’lum narsa yoki hodisani tavsiflash va tushuntirishga harakat qilsa, loyiha-konstruktorlik ishlanmalari ustida ishlovchi ilgari mavjud bо‘lmagan narsani о‘ylab topish va yaratish haqida g‘am chekadi. Birinchi holda narsani tabiat yoki inson qanday qilib yaratganligini bilish va tushunish kerak bо‘lsa, ikkinchi holda narsani qanday yaratish mumkinligini bilish va tushunish talab etiladi. Bu holat tadqiqotchilik loyiha-konstruktorlik ishlanmalarining fan tizimidagi alohida о‘rnini belgilaydi. Ular, bir tomondan, ilmiy faoliyatning alohida turi sifatida qaralishi mumkin, boshqa tomondan esa – texnik va texnologik vazifalarni «tayyor» ilmiy bilimlar asosida yechishdan iborat bо‘lgan muhandislik faoliyati sifatida amal qiladi.
Masalan, aerodinamika sohasidagi fundamental tadqiqotlar gaz muhitida gazlar va jismlar harakatining qonuniyatlarini aniqlashga qaratilgan. Olimlar aerodinamik jarayonlarning mohiyatini tushunishga harakat qilib modellar va nazariy sxemalarni tuzadilar, umumiy teoremalarni ta’riflaydilar. Aerodinamika sohasida amaliy tadqiqotlar muayyan amaliy vazifalarni yechish nazariyasini yaratish maqsadida olib boriladi. Mazkur tadqiqotlarda qanot nazariyasi, vint nazariyasi, samolyot dinamikasi, aerodinamik vibratsiyalar nazariyasi va hokazolar rivojlantiriladi. Nihoyat, tadqiqotchilik ishlanmalari konkret uchish apparatlarining loyihalarini yaratishda qо‘yiladigan texnik vazifalarni yechishga qaratilgan tadqiqotlarni о‘tkazish bilan bog‘liqdir. Bunda aerodinamikaning о‘zidangina emas, balki fanning boshqa sohalaridan ham ma’lumotlarni keng jalb qilishga tо‘g‘ri keladi (masalan, kimyodan – berilgan xossalarga ega bо‘lgan alohida sun’iy materiallarni ishlatish zaruriyati tug‘ilganida).
Innovatsion tadqiqotlar muayyan sohada mavjud bilimlarga tayanib ishlab chiqarish uchun foydali yangi ishlanmani ixtiro qilishni nazarda tutadi
Yoshlar ilmiy tadqiqot loyihalari bu nisbatan yangi yо‘nalish bо‘lib, unda yosh olimlarning fundamental va amaliy ahamiyatga ega bо‘lgan ilmiy izlanish natijalari о‘z ifodasini topadi.
О‘zbekistonda barcha turdagi ilmiy tadqiqot ishlari “Fan va texnologiyalarni muvofiqlashtiruvchi Davlat qо‘mitasida” nazorat qilinadi.