4. Auditorlik dalillarni olish usullari. Auditorlik dalillar tushunchasi, ularning turlari

 
2. Auditorlik dalillarni olish manbalari 
Auditorlik dalillar hujjatlarni tekshirish jarayonida; xo’jalik yurituvchi subekt 
xodimlari va uchinchi shaxslardan yozma va og’zaki so’rov o’tkazish yo’li bilan; 
hisob jarayonlarining bajarilishi va xo’jalik faoliyati ustidan auditorning bevosita 
kuzatishi chog’ida olinishi mumkin.
Auditorlik dalillar bevosita olinadigan manbalarga quyidagilar kiradi: mijoz 
korxona va uchinchi shaxslarning dastlabki hujjatlari; mijoz korxona buxgalteriya 
hisobi registrlari va uning moliya xo’jalik faoliyatining tahlil natijalari; mijoz 
korxona xodimlari va uchinchi shaxslarning og’zaki bildirishlari; mijoz 
korxonaning bir hujjatlarini boshqalari bilan solishtirish, hamda uning hujjatlarini 
uchinchi shaxslarning hujjatlari bilan taqqoslash; mijoz korxona aktivlari va 
passivlarini inventarizatsiya qilish natijalari hamda uning moliyaviy hisobotlari.
Olingan dalillarning sifati ularning manbalariga bog’liq. Auditorning bevosita 
kuzatishi va moliya xo’jalik muomalalarini o’rganishi natijasida olingan dalillar 
eng ishonchli hisoblanadi. Shuningdek, mustaqil manbalardan olingan, hujjatlarga 
asoslangan ma’lumotlar ham ishonchli hisoblanadi. Mijoz korxonaning 
axborotlarga ishlov berish tizimidan to’planganiga qaramasdan, to’plangan 
ma’lumotlarga asosan auditor tomonidan olingan va ishlov berilgan 
ma’lumotlarning dalil kuchi kamroq hisoblanadi. Mijoz korxonaning axborot 
tizimida tuzilgan, ishlov berilgan va saqlanayotgan hujjatlardagi axborotlarning 
dalil kuchi past hisoblanadi. Bunda ichki nazorat tizimining baholanishini inobatga 
olish zarur. Agar ushbu tizim samarali bo’lsa, undan olingan axborotdan dalil 
sifatida foydalanish mumkin.
Har xil manbalardan olingan va turli shakldagi auditorlik dalillar auditorlik 
riskini pasaytiradi.
Ko’p hollarda bitta holat bo’yicha har xil manbalardan to’plangan dalillar bir-
birlariga zid bo’lib chiqadi. Bu holda auditor vujudga kelgan ziddiyatni hal etish va 
to’plangan dalillarning ishonchliligi hamda xulosalarning asosliligiga ishonch hosil 
qilishi uchun qo’shimcha axborotlar to’plashi zarur. Agar auditor qandaydir 
muammo bo’yicha etarli dalillar to’plash imkoniga ega bo’lmasa, buni o’zining 
hisobotida aks ettirishi lozim.
Agar mijoz korxona auditorga to’laqonli tekshiruv uchun zarur hajmdagi 
hujjatlarni takdim kilmasa yoki agar auditor zarur auditorlik dalillarini to’plash 
imkoniga ega bo’lmasa, uning oldida katta muammolar vujudga kelishi mumkin. 
№50 «Auditorlik dalillar» nomli AFMSda ta’kidlanishicha: «Agar auditorlik 
tashkilotiga xo’jalik yurituvchi subekt tomonidan mavjud hujjatlar to’la hajmda 
taqdim etilmasa va u qaysidir schet va (yoki) muomala bo’yicha etarli auditorlik 
dalillarini to’plash imkoniga ega bo’lmasa, auditorlik tashkiloti bu vaziyatni 
o’zining hisobotida aks ettirishi lozim va salbiy auditorlik xulosasi tuzish 

---

to’g’risidagi masalani o’rtaga qo’yishi mumkin. Demak, etishmayotgan auditorlik 
dalillari jiddiy hisoblangan buxgalteriya hisoboti moddalariga taalluqli bo’lsa, 
auditor auditorlik xulosasi tuzishdan rasmiy ravishda bosh tortishi va bu holni 
tegishli tarzda rasmiylashtirishi lozim.
Shunday qilib, hisobot ma’lumotlarining ishonchliligi to’g’risida o’z fikrlarini 
shakllantirishda, auditor auditorlik dalillar olinadigan turli manbalardan 
foydalanib, auditorlik riskini pasaytirishni ko’zlaydi.