4. Auditorlik dalillarni olish usullari. Auditorlik dalillar tushunchasi, ularning turlari

3. Auditorlik amallari va auditorlik dalillarini to’plash 
Auditorlar auditorlik amallarini bajarish chog’ida daliliy ma’lumotlarni 
to’playdilar. Auditorlik amali bu muayyan audit uchastkasida dalillarni olish uchun 
auditor tomonidan amalga oshiriladigan ishlarning ma’lum tartibi va ketma-ketligi. 
Dalillarni to’plash uchun qanday auditorlik amallari zarurligi va ularni qachon 
bajarishni auditor auditorlik tekshirishlar dasturini tuzish chog’ida mustaqil hal 
qiladi. O’zbekiston Respublikasining auditorlik faoliyati milliy standartlariga 
muvofiq auditor quyidagilarga asosan etarli dalillarni to’plashi lozim: ichki nazorat 
vositalarini tekshirish; schyotlar bo’yicha qoldiqlar va oborotlarni buxgalteriya 
hisobida aks ettirishning to’g’riligini tekshirish; tahliliy amallar.
Ichki nazorat vositalarini muvofiqlik uchun tekshirish auditorlarga ichki 
nazorat tizimida ko’zda tutilgan tadbirlar va amallarning samaradorligi 
(samarasizligi) to’g’risida dalillar to’plashiga imkon beradi.
Schyotlar bo’yicha qoldiqlar va oborotlarning buxgalteriya hisobida to’g’ri aks 
ettirilishini batafsil tekshirish muayyan muomalalarning mazmunini va xatolarini 
aniqlash uchun o’rganishni nazarda tutadi. Batafsil tekshirish odatda auditor 
tomonidan tekshiruv maqsadini, tanlashning rejalashtirilgan ko’lamini va uning 
ob’ektlarini saralab olishni hisobga olgan holda tanlov to’plamini shakllantirish 
yo’li bilan amalga oshiriladi.
Tahliliy amallar mijoz korxonaning muhim moliyaviy va iqtisodiy 
ko’rsatkichlarini, kutilmagan va buxgalteriya hisobida noto’g’ri aks ettirilgan 
xo’jalik muomalalarini aniqlash, shuningdek bunday xatolar va chalkashliklarning 
sabablarini aniqlashni ko’zda tutadi.
To’plangan auditorlik dalillari buxgalteriya hisobining yo’lga qo’yilishini va 
ichki nazorat tizimini o’rganish hamda baholash to’g’risidagi yozuvlar, 
bayonnomalar, jadvallar va blankalar shaklida auditorning ishchi hujjatlarida aks 
ettirilishi lozim. Ishchi hujjatlarda auditorlik amallarining rejalashtirilishi va 
bajarilish natijalarini ham aks ettirish zarur. Auditorlik dalillarini to’plash ketma-
ketligini quyidagicha:
1. Auditorlik dalillarini to’plashning maqsadini shakllantirish shartnomaning 
umumiy audit rejasi va auditorlik tekshiruvlar dasturiga taalluqli maqsadiga 
bog’liq. Shartnomadan kelib chiqqan holda boshqa maqsadlar ham, jumladan 
hisobni tashkil etishning samaradorligini baholash, to’lov layoqatini, rentabellikni 
va boshqalarni bashoratlash ham aniqlanishi mumkin.
2. Tanlangan auditorlik amallari №3-«Auditni rejalashtirish» nomli AFMS ga 
muvofiq auditor tomonidan auditorlik tekshiruvi dasturida ko’rsatilishi lozim. 
Bunda auditorlik amallaridan qaysilarini (nazorat vositalari testi yoki mohiyatan 

---

tekshirishlar) va qaysi uchastkalarda qo’llash maqsadga muvofiqligini aniqlash 
zarur.
Etarli darajadagi va ishonarli dalillarga ega bo’lish uchun mohiyatan 
o’tkaziladigan auditorlik amallari va analitik amallardan foydalaniladi. Auditor 
hisob va hisobotning ma’lum bo’limlarini tekshirishda qo’llaniladigan auditorlik 
amallarini batafsil bayonini dasturda aks ettirishi zarur. Bunda ayrim muomalalarni 
tekshirishda qo’llaniladigan amallar mazmuni aks ettirilgan, oldindan ishlab 
chiqilgan taxminiy ro’yxatlardan foydalanish mumkin.
3. Auditorlik dalillarini olish usullari (qayta hisoblash, inventarizatsiya, 
xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishi, tasdiqlash, og’zaki 
so’rov, hujjatlarni tekshirish, kuzatib chiqish, analitik amallar) standartda 
keltirilgan. 
Auditor quyidagilarni aniqlaydi: muayyan vaziyatda qanday usullarni qo’llashi; 
u yoki bu usulni qaysi ob’ektlarga nisbatan (aktivlar, passivlar, majburiyatlar, 
sub’ektlar va hokazo) qo’llash zarurligi auditorlik amallarini qanday ketma-
ketlikda bajarishni.
Auditor tomonidan olingan dalillarning etarliligi va ishonarliligi turli amallar, 
usullar va zarur dalillarni olish manbalarini muvofiqlashtirish natijasida 
ta’minlanadi.
4. Auditorlik tekshiruvlari uchun axborotlarni to’plash. Buning uchun audit 
dasturidagi har bir bo’lim bo’yicha normativ-savolnoma va hisob-hisobot 
ma’lumotlarining zarur ro’yxati tuziladi. Normativ-savolnoma ma’lumotlar 
ro’yxati asos sifatida shakllantiriladi. Auditor bu ro’yxatni tekshiruv ob’ektiga 
nisbatan aniqlashtiradi. Tekshiruvda ishtirok etadigan xodimlar ushbu ro’yxatdagi 
hujjatlarning mazmuni bilan tanishtirilgan bo’lishlari lozim. Tekshiruvni 
boshlashdan oldin hisob-hisobot ma’lumotlari – mijoz-korxonadan talab qilib 
olinadigan hujjatlar va registrlarning ro’yxatini ham tuzish zarur.
5. Auditorlik amallarni bajarish va audit jarayonida aniqlangan dalillarni bayon 
qilish. Bu bosqichda auditor auditni rejalashtirish chog’ida belgilangan tanlov 
hajmidan kelib chiqadi. Aniqlangan tafovutlar ularni aniqlash amallari yoki kodlari 
va audit jarayonida aniqlangan dalillarning batafsil bayoni ko’rsatilgan holda 
ishchi hujjatlarda ro’yxatga olinadi. Bayon qilish vaziyatdan kelib chiqqan holda, 
ixtiyoriy holda bo’lishi mumkin yoki maxsus ishlab chiqilgan ishchi hujjatlar 
shakllarini to’ldirish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin.
6. To’plangan dalillarni baholash deganda ularning audit maqsadiga erishish va 
ishonchliligini aniqlashdagi rolini belgilash tushuniladi.
Dalillarni baholashda quyidagilarni aniqlash zarur: manbaning mustaqilligi, 
olingan faktlar va boshqa ma’lumotlardan dalil sifatida foydalanish mumkinligi 
(ya’ni buning qonunga zid emasligi); mazkur dalilning tekshiriladigan ob’ektga 
taalluqliligi; tanlash hajmi va metodologiyasi. Shuningdek, mazkur dalilning 
ob’ekt bo’yicha to’plangan boshqa dalillar bilan aloqadorligi; ushbu 
aloqadorlikning ko’lami va tavsifi; olingan dalillarning keyingi audit jarayonida 
ko’llanilish imkoniyatlari; aniqlangan tafovutlarning jiddiylik darajasi; olingan 
dalillar to’plamining qaror qabul qilish uchun etarliligini ham aniqlash zarur.
Xulosa qilib aytganda, auditor moliyaviy hisobotning u yoki bu moddasi 

---

bo’yicha jiddiy xatolar yo’qligi haqida ishonch hosil qilishi lozim.