4 I bob. “Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulining nаzаriy mаsаlаlаri

Gapning shakllanishida leksik omil. Fikr tushunchalarsiz bo`lmagani kabi gapning ham asosida, avvalo, so`z yotadi. Zero, gapning asosidagi atov birligi voqelangan leksemalardir. Leksemalarning guruhlanishida ham yetakchi omillardan biri sifatida ularning sintaktik imkoniyatlari yotishi bejiz emas. Shu boisdan tilshunoslikda gap bo`laklari va so`z tushunchalari munosabati ustuvor masalalardan biri sifatida qaraladi. Gap bo`laklari turli mustaqil so`z turkumlari bilan ifodalanaveradi. Biroq har bir gap bo`lagi uchun ma’lum bir so`z turkumi ko`proq xoslangan bo`ladi – semantik va grammatik xossalari bilan ma’lum bir gap bo`lagi vazifasiga mos so`zlar bor. Masalan, «kesim vazifasida kelish uchun ko`proq fe’l xoslangan» (I.Meshchaninov.) Ega, to`ldiruvchi vazifasida, asosan, ot va ot vazifasidagi so`zlar keladi. Bu so`z turkumlarining umumiy ma’noviy tabiati va grammatik xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan, ot turkumi ko`proq tobe bo`lak (ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi) vazifasida kelganligi bois tobelovchi vosita bo`lgan kelishik qo`shimchalari faqat otga, kesim vazifasida ko`proq fe’l kelganligi bois kesimlik shakllari faqat unga xosdek tasavvur uyg`otadi. Bu turkumlarning qaysidir vazifaga ko`proq xoslanganligi bilan belgilanadigan «aldamchi» tasavvurlardir.
Aytilganlar asosida shunday pirovard xulosaga kelish mumkin: har bir so`z turkumi muayyan gap bo`lagi vazifasiga ko`proq xoslangan bo`lsa-da, bu vazifada boshqa turkum so`zlari ham kelaverganligi kabi, ma’lum vazifaga xoslanganlik uni nutqda boshqa mavqe egallashdan mahrum qilmaydi. Shu boisdan so`zning qaysi turkumga xosligini belgilashda uning qaysi gap bo`lagi vazifasida kelishi nisbiy, barqaror bo`lmagan asos vazifasini o`taydi.
Gapning shakllanishida morfologik omil. Gapni so`z, so`z birikmasidan farqlovchi belgi uning maxsus morfologik ko`rsatgich – kesimlik qo`shimchalari bilan shakllanganligidir. Zero, eng «kichik» gap morfologik shakllangan atov birligidir. Misollar: O`qituvchiman. Ishladim. Bu «kichik» gaplar atov birligi (o`qituvchi, ishla)dan mahrum etilsa, bu o`z holicha hech qanday qiymat kasb etmaydigan morfologik shakl – [-dim] qoladi. So`z birikmasida shu hol yuz beradi. Biroq mazkur gaplar morfologik shakldan ajratilsa, tilning boshqa sathi birliklari (so`z, SB)dan farqlanmay qoladi. Demak, kesimlik shakli bamisoli qaratqich va tushum kelishiklari qo`shimchalari kabi gapda asosiy sintaktik vazifa – kesimni shakllantirishga ixtisoslashgan shakldir. Vositasiz to`ldiruvchi vazifasidagina kelish tushum kelishigi shakli uchun qanchalik qat’iy va xususiy bo`lsa, «Kelay», «O`qituvchiman» kabi nutqiy birliklaridagi morfologik shakllar uchun kesimni shakllantirish shunchalik qat’iy va xususiydir.
Kesimlik shaklining boshqa morfologik shakllardan farqi uning bir necha ichki kategoriyalarning qorishishidan hosil bo`ladigan murakkab tabiatga egaligidir. Aniqrog`i, kesimlik kategoriyasi kesim vazifasini birgalikda qaror toptiruvchi – shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl kategoriyalari sintezidan iboratdir. O`qidim gapida kesimlik shakli maxsus ko`rsatgichlarga ega bo`lsa, bu yer shahar gapida u nol shakllidir. Zero, bu gapda ham III shaxs, hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik mayli ma’nolari anglashilib turibdi.
Morfologik shakllardan faqat aloqa-munosabat (sintaktik) shakllarigina gap qurilishiga daxldor bo`lib, ulardan faqat kesimlik kategoriyasi gap mohiyatiga tegishlidir. Chunki kesimlik kategoriyasiz gap shakllanishi mumkin emas. Gap mohiyati «atov birligi+kesimlik qo`shimchalari» tarzidadir. Aloqa-munosabatning boshqa shakllari (kelishik, egalik) esa gap tarkibidagi so`zlarni bog`lash uchungina xizmat qilib, SB mohiyatini tashkil etishda ishtirok etadi.