4-ma’ruza 9-bob. Mahsulot ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

Amortizatsiya va eskirish xarajatlari tahlili. Amortizatsiya va eskirish xarajatlari asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga xos tushunchalar hisoblanadi. Ularning iqtisodiy mazmunini bilish uchun albatta quyidagi tushunchalarning tasnifini bilish lozim.
Aktivning balans qiymati - har qanday jamg‘arilgan eskirish va yig‘ilgan qadrsizlanish bo‘yicha zararlar chegirib tashlanganidan so‘ng, aktivning tan olinadigan summasi bu uning balans qiymatidir.
Aktivning tannarxi - bu aktivni uning haridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to‘langan pul mablag‘i yoki pul mablag‘i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir.
Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati - bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannarxi yoki tannarx o‘rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir.
Aktivning eskirishi - bu aktivning eskirishi hisoblanadigan aktiv qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir.
Asosiy vositalar - quyidagilar uchun mo‘ljallangan moddiy aktivlardir:

1. 
   mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni ko‘rsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma‘muriy maqsadlarda foydalanish uchun mo‘ljallangan; va
   
2. 
   bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan.
   

Aktivning qoplanadigan qiymati - bu aktivning quyidagi qiymatlaridan yuqorirog‘i: sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati va uning foydalanishdagi qiymati.
Aktivning tugatish qiymati - bu aktivning chiqib ketishi bo‘yicha baholangan xarajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik subyekti ayni paytda xuddi aktiv foydali xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo‘lganidek aktivning chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir.
Aktivning foydali xizmat muddati bu:

1. 
   aktivning tadbirkorlik subyekti tomonidan foydalanishi uchun yaroqli bo‘lishi kutilgan davr; yoki
   
2. 
   tadbirkorlik subyekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga o‘xshash birliklar soni.
   

Tahlil qilishda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning ishlab chiqarishda xizmat qiladigan tarkibi bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarini tahliliga, amortizatsiya ajratmalarining o‘zgarishiga ta‘sir etuvchi omillariga muhim ahamiyat beriladi. Amortizatsiya ajratmalari va eskirish xarajatlari amortizatsiyalanadigan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qiymatini o‘zgarishi va amortizatsiya normalarining o‘zgarishi hisobiga o‘zgaradi.
Mahsulotning ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi sig‘imi quyidagi model asosida hisoblanadi:
Ma=Ax/Mx
Bunda: Ma - mahsulotning amortizatsiya sig‘imi;
Ax - amortizatsiya (eskirish) xarajatlari;
Mx - mahsulot ishlab chiqarish tannarxi.
Mahsulotning amortizatsiya (eskirish) xarajatlari quyidagi model bo‘yicha hisob-kitob qilinadi:
A=Na*Sb/100
Bunda: A - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
Na - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amaortizatsiyalanadigan qiymati;
Sb - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya normalari.
9.17-jadval