4. Маъруза. Ўлчамларни туркумланиши ва сохаси

4. Маъруза. Ўлчамларни туркумланиши ва сохаси.

Режа

1. 
   Ўлчамларни туркумланиши
   
2. 
   Ўлчанилайотган физик миқдорларнинг турлари
   
3. 
   Ўлчам сохаси ва унинг асосий ва кошимча коринишлари
   

Ўлчамларни туркумланиши
Туркумланиш хар кандай обектларни асосланган ҳолда бирор максад асосида шартли гурухларга болишдир. Объектлар хар хил максадларга мувофик хар хил туркумланади.
Гурухланиш асосан назарий ва амалиёт талабларидан келиб чиққан ҳолда қилинади. Ўлчамларни гурухланишини уларнинг ўлчамларини бойитилиши ва ошган натижаларга ишлов бериш услубларини ишлаб чиқиш учун кулайликлар яратиш учун хизмат қилади.
Ўлчамлар куйидаги критериялар асосида гурухланади:
-аниқлик таснифи
-ўлчамлар сони
-ўлчам микдорини ўзгариши
-ўлчам натижаларини ифодаланиши
-ахборот олиш услуби
-метрологик вазифаси
Аниклик таснифи буйича бир аниқликда ва бир аниқликда бўлмаган.

1. 
   Ўлчамлар сони буйича бир марта ва кўп марта
   
2. 
   Ўлчамларнинг микдорини ўзгариши
   
3. 
   Ўлчамларни натижаси ифодаланиши бойича абсалют ва нисбий
   
4. 
   Ахборотни олиш услуби буйича тугри, билвосита ва йиғма
   

Метрологик вазифалари боғликлик буйича техникавий ва метрологик.
Бир аниқликда бўлган ўлчам бир хил ўлчов воситалари ва шароитлари амалга оширилган ўлчам. Бир аникликда бўлмаган ўлчамлар аниқлик ва шароитлари хар хил бўлган ҳолларда амалга оширилади.
Бир марта ўлчашда ўлчанилаётган киймат бир марта ўлчанади. Кўп мартада эса ушбу микдор кабул қилинган. Кетма кетликда бир неча марта ўлчанади.
Статик ўлчашда ўлчанилаётган миқдор вакт оралиғи ўзгармайди. Динамик ўлчашда ўлчанилаётган миқдор вакт оралиғи ўзгариб туради.
Абсалют ўлчашда ўлчанилаётган миқдор ўлчаш воситаси кўрсаткичига караб бевосита олинади. Нисбийда эса миқдор олдиндан берилган кийматга нисбатан олинади.
Техник ўлчамлар бу ишга воситалари билан ўтказилган ўлчамлар. Метрологик ва ўлчанилаётган физик миқдорнинг кийматини шакллантириш ва уларни ишчи ўлчам воситаларига ўзатиш максадида Эталонлар ёрдамида бажариладиган ўлчамлар


Ўлчанилаётган физик микдорларининг турлари
Барча ўлчанилаётган оралик микдорлар куйидаги микдорларга бўлинади
Геометроик миқдорлар (узунлик ва бучакларни сиртлари ва шакл ва мойланиш огишларини конус, резба, тишли гилдираклар, сирт гадир будурликлари ва бошка микдорларини ўлчаш).
Иссиклик техника миқдорларини (харорат, босим, сарф, сатх ва бошкалар).
Электрик микдорлар (ток, кучланиш, кувват, частота, магнит, индукция, қаршилик ва бошкалар).
Механик микдорлар (деформация, юкланиш, буровчи момент, каттиклик, вибрация, шовкин, масса ва бошкалар).
Физик миқдорларни (намлик, электрўтказувчанлик, зичлик, ковушкоклик, эластиклик, бикирлик ва бошкалар).


Ўлчаш сохаси унинг асосий ва кушимча куринишлари
Барча физик миқдорлар ўзининг мохиятидан келиб чиққан ҳолда турланишдан ташкари яна улар фан ва техника соҳаларининг хусусиятларига мувофиклиги буйича яна ўлчаш соҳаларига бўлинади. Геометрик миқдорларни ўлчаш учун шу соҳалар буйича етарли малумот ва кўникмалар керак бўлади. Бундан келиб чиққан ҳолда ўлчаш соҳалари бу узунликнинг хусусиятлари билан ажралиб турувчи сохаларга муносиб бўлган физик миқдорларнинг ўлчамлар мажмуасидир.
Ўз навбатида ўлчаш соҳалари асосий ва кўшимча кўринишларига бўлинади.
Ўлчаш сохасининг асосий кўриниши бу ўлчаш сохасининг бир кисми булиб у ўзининг хусусиятига эга бўлган ҳолда ўлчанилаётган миқдорларнинг бир таркиблиги билан фаркланади.
Масалан электр улчаш сохасида унинг асосий кўринишлари бу электр каршиликни, электрюритувчи кучни электр кучланишларни ва бошкаларни ўлчаш.
Физик миқдорларни турланиши уларни мохиятидан келиб чиққан ҳолда ўзининг хусусиятларига эга бўлган фан ва техника соҳаларига.
Ўлчаш сохасининг кўшимча кўриниши бу ўлчам соҳасининг асосий бир қисми бўлиб у бир турлик миқдорларни ўлчамидаги ажралиб турувчи хусусиятлари билан ифодаланади.
Назарий саволлари

1. 
   Ўлчамларни туркумланиши
   
2. 
   Ўлчамларни туркумланишида куйилаётган талаблар
   
3. 
   Ўлчанаётган физик миудорларнинг турлари
   
4. 
   Ўлчаш сохаси ва унинг куринишлари