4 Ma'ruza Markaziy nerv tizimi

Limbik tizilma (gumbaz) bazal yadrolar va
yarimsharlar fiziologiyasi. 
Limbik tizilmaga (lotincha limbus - kayma, jiyak, hoshiya) eng eski po’stloq 
- paleokorteks va eski po’stloq - arxeokortekslar (asosiy qismini gippokamp tashkil 
qiladi) kiradi. Po’stloq osti (paleokorteks va arxeokortekslar birgalikda allokorteks 
deb yuritiladi) yadrolaridan bu tizilmaga yana murtak yoki bodomsimon kompleks 
hamda miya devori yadrolari kiradi. Bu tizilmaga kiradigan barcha markazlar bosh 
miyaning turli qismlari bilan ikki tomonlama va o’zaro mustahkam aloqaga ega. 
Uning murakkab tuzilishi yangi po’stloq bilan miya sopi orasida funksiyalar 
integratsiyasida qatnashishini taqozo qiladi. 
Ko’p yillar davomida allokorteks faqat hid bilish bilan bog’liq degan 
tushuncha hukm surgan (hidlov miyasi). Lekin amerikalik nevropatolog D.Papes 
(1937) uning tug’ma hissiy holatlar va hissiy holatlarning yuzaga kelishida ishtirok 
qilishini isbotladi. P.Mak-Lin (amerikalik olim, 1952) esa limbik tizilmaning 
gomeostazni bir xil saqlashdagi ahamiyatini ochdi. Shundan keyin limbik tizilma 
yadrolari kuchsiz elektr toki bilan qitiqlanganida yurak harakati ritmikasi, nafas 
olish, tomirlar tonusi o’zgarishini ko’rsatdi. Yana so’lak ajralishi, yutinish, siydik 
pufagi faoliyatining ham bu yadrolar faoliyatiga bog’liqligi isbotlandi. Murtak yoki 
bodomsimon kompleks uzoq vaqt (60 minut) qitiqlansa, maymun qonida 
kortikosteroidlarni ko’paytirar ekan. 
Hissiyot ham bu tizilmaga bog’liq bo’lib, undagi yadrolarning qitiqlanishi 
jahldorlikni, tajovuzkorlikni yumshatar ekan. Bunday maymunlarda giperorganizm 
kuchayadi (og’izga nima to’g’ri kelsa olish). Bu tizilmaning chekka qismlari olib 
tashlansa giperseksualnost kuchayishi, gippokamp esa xotiraning pasayib yaqin 
oradagi voqyealarni esdan chiqarish hollari kuzatiladi. Hayvonlarda gippokamp olib 
tashlanishi shartli reflekslar hosil bo’lishini kuchsizlantiradi, ichki tormozlanishni 
susaytirib yuboradi. 
Bazal yadrolarga oldingi miya oq moddasiga botib kirgan duksimon yadro va 
yasmiqsimon yadrolar kiradi. Bu yadrolar filogenistik va funksional jihatdan ikkiga 
bo’linadi (polistriatum va neostriatum). Polistriatum oq shardan, neostriatum esa 
duksimon yadro va striatumdan iborat. Bazal yadrolar harakatlarning 
boshqarilishida va sensomotor koordinatsiyada qatnashadi. Shuning uchun bu 
yadrolar ishdan chiqsa Parkinson kasalligi yuzaga keladi (qo’l, oyoq qaltirashi, erkin 
harakat qilmaslik, erkin gapira olmaslik).