4 Ma'ruza Markaziy nerv tizimi

 
Keyingi miya, retikulyar formatsiya va miyacha fiziologiyasi. 
Keyingi miya deganda uzunchoq va Varoliy (Varoliy Kostanso 1543-1575 
italyan anatomi) ko’prigi tushuniladi. Uzunchoq miyada V-VII bosh miya 
nervlarining markazi (yadrolari) joylashgan (ko’zni harakatga keltiruvchi nerv, 
yonbosh nerv, uchlamchi nerv, yuz nervi, til, tomoq nervi, adashgan nerv va 
boshqalar). Bundan tashqari keyingi miyada retikulyar formatsiya deb ataluvchi 
nerv elementlari bor, ular afferent va efferent tolalar bilan bog’lanmaydi. 
Keyingi miyada o’tkazuvchi yo’l vazifasini ham bajaradi, undan bosh 
miyaning yuqori qismiga va orqa miyaga maxsus yo’llar o’tadi. 
Keyingi miya ko’p tarmoqli va murakkab funksiya bajaradi. Uning 
funksiyalarini ikki guruhga bo’lish mumkin, ya'ni keladigan afferent impulslarga 
javob beradigan reflektor funksiya va avtomatik tarzda amalga oshiriladigan 
funksiya (nafas olish markazi, yurak-qon tomirlar harakatini amalga oshiruvchi 
markaz). 
Keyingi miya reflektor reaksiyalari (bosh miya nervlari yadrolari tomonidan 
amalga oshiriladi) ikkiga bo’linadi: somatik va vegetativ reaksiyalar. Keyingi 
miyadan chiqadigan vegetativ nerv tolalari faqat parasimpatik tolalardir, ularning 
effektor yo’li ikki qismdan iborat, ya'ni preganglionar va postganglionar yo’llar. 
Somatik nerv markazlaridan harakat impulslari to’g’ridan-to’g’ri effektorga boradi. 
Uzunchoq miyadan chiqadigan asosiy vegetativ nerv bu adashgan nervdir, 
undan chiqqan tolalar ovqat hazm qilish organlari, nafas olish organlari, yurakka 
beradi. Yana bu yerdagi yuz va til-tomoq nerv markazlari ham qisman vegetativ nerv 
markazi hisoblanadi. Ular so’lak bezlari ishini amalga oshiradi. Somatik nerv 
yadrolaridan eng yirigi bu eshitish markazidir. U ichki quloqdan impulslar qabul 
qiladi. Yana bu yerdagi harakat markazlaridan bosh, bo’yin va ovqat hazm qilish 
apparati yuqori qismlarining muskullarini (ko’ndalang - targ’il) impulslar bilan 
ta'minlovchi nervlar chiqadi. Bularga chaynovchi muskullarni ta'minlovchi, 
uchlamchi nerv harakat markazlari, mimika muskullarini ta'minlovchi yuz nervi 
markazlari, og’iz bo’shlig’i va tomoq muskullarini ta'minlovchi til-tomoq nervining 
harakat markazlari, hiqildoqni ta'minlovchi adashgan nerv harakat markazlari va 
boshqalar kiradi. Bu somatik markazlar orqali sodir bo’ladigan reflektor jarayonlar 

---

birinchidan, ma'lum bir tana vaziyatini ta'minlab tursa, ikkinchidan ovqatni qabul 
qilish, chaynash, yutishlarni amalga oshiradi. 
Tana vaziyatini saqlovchi reflekslar: bular ichki quloqdagi vestibulyar va 
yarimdoira kanallardagi retseptorlarning qitiqlanishi bilan yuzaga keladi. Ichki 
quloqdagi asosiy organ labirint tarkibidagi yarim doira kanallar, chig’anoq va 
chig’anoq oldi qismlari suyuqlik perilimfa va endolimfa suyuqligi bilan to’latilgan 
bo’ladi. Ulardagi retseptor yuzalar mikroskopik tuzlar kristall statolit ta'sirida va 
suyuqliklar harakati bilan qitiqlanib, vestibulyar apparat boshning bo’shliqdagi 
vaziyati haqida impuls oladi. Yarimdoira kanallardagi retseptor yuzaning endo- 
perelimfa oqimidan ta'sirlanishidan boshning bo’shliqda harakat qilishi haqida sezgi 
paydo bo’ladi. Vestibulyar apparatda va yarimdoira kanallarda yuzaga keladigan 
reflekslar ikki xil bo’ladi. Statik va statokinetik reflekslar chig’anoq oldi qism 
retseptorlarning, statik reflekslar esa yarimdoira kanallar retseptorlarining 
qitiqlanishidan yuzaga keladi. Statik reflekslar o’z navbatida yana ikkita: tana 
vaziyati va qadni rostlash reflekslariga bo’linadi. Birinchisiga tana vaziyati 
bo’shliqda o’zgarsa muskullar tonusining o’zgarishi, ikkinchisiga organizm o’z 
holatidan chiqsa (mushuk ag’darilsa) muskullar tonusining navbatlashib o’zgarishi 
va oqibatda tanani rostlash uchun yuzaga keladigan reflekslarni misol qilib olish 
mumkin. 
Statik - kinetik reflekslar eng murakkab bo’lib, ular tana vaziyati va 
orientatsiyani (aylanma harakatda) bir xil saqlash uchun kerak. 
Statik va statokinetik reflekslar tanadagi barcha muskullar tonusiga ta'sir 
qiladi (masalan aylanma harakatda nistagm, qusish, yurakning tez urishi, nafas 
olishning o’zgarishi, dengiz kasalligi). Lift reflekslari ham to’g’ri chiziqli stato-
kinetik refleksdir.