4-mavzu: Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi Reja

Materialistik  monizm  dunyo  yagona  va  uzviy,  u  azaldan  moddiy  va 

dunyoning  birligi  zamirida  ayni  shu  moddiylik  yotadi,  deb  hisoblaydi.  Bu 

kontseptsiyalarda  ruh,  ong  va  ideallikdan  emas,  balki  moddiylikdan  keltirib 

chiqariladi.  Bunday  yondashuvlarning  o’ta  rivojlangan  ko’rinishlariga  biz  Fales, 

Geraklit, Spinoza va uning izdoshlari asarlarida duch kelamiz. 

Idealistik  monizm  esa,  materiyani  har  qanday  borliqning  boqiy  mavjudligi, 

yo’q  bo’lmasligi  va  birinchi  asosiga  ega  bo’lgan  qandaydir  ideal  narsaning 

mahsuli deb hisoblaydi. Bunda ob’ektiv-idealistik monizmni (masalan, Platonda – 

bu o’lmas g’oyalar, zardo’shtiylikda olov, o’rta asr falsafasida – Xudo, Gegelda – 

yaratilmaydigan  va  o’z-o’zidan  rivojlanadigan  «mutlaq  g’oya»)  va  sub’ektiv-

idealistik  monizmni  (masalan,  borliqning  barcha  jismoniy  va  ruhiy  holatlarini 

«neytral»  asosdan  –  dunyoning  qandaydir  mavhum  konstruktsiyalari, 

«elementlari»dan keltirib chiqargan Max) farqlash mumkin.  

Dualizm birinchi asos sifatida ikkita substantsiya olingan falsafiy yondashuv 

(lot. dualis – ikki yoqlama). Nemis faylasufi X.Volf XVIII asr boshida «dualizm» 

atamasini  falsafiy  muomalaga  kiritgan.  X.Volf  dunyoda  barqaror  tartibning 

shakllanishida  tafakkur,  g’oyalar  va  aql-idrokning  alohida  o’rnini  aniqlashga 

---

harakat  qilgan.  X.Volfning  falsafaga  oid  qo’llanmalari  barcha  o’quv  yurtlarida 

o’qitilgan  va  eskirgan  (sxolastik)  jihatlarni  siqib  chiqargan.  Ular  universitet 

ta’limining asosiy manbalari sifatida amal qila boshlagan.  

Frantsuz materialist faylasufi J.Lametri (1709-1751) o’zining «Ruhning tabiiy 

tarixi» deb nomlangan asarida dualizmni inkor qiladi. U o’zida tajriba o’tkazgan – 

bezgak kasalligiga chalingach, uning kyechishini kuzatgan, pirovardida, insonning 

ruhiy  holati  uning  jismoniy  vujudiga  bog’liq,  degan  xulosaga  kelgan.  J.Lametri 

monistik-materializmni  himoya  qilib,  cheksiz  takomillashuvchi  yagona  moddiy 

substantsiya  mavjud,  degan  g’oyani  ilgari  surgan.  Substantsiyaga  xos  sezish  va 

fikrlash  qobiliyati  vujudli  jismlarda  mavjud  bo’ladi.  Sezish  va  fikrlash 

qobiliyatining  o’zi  tashqi  jismlarning  miyaga  ta’siri  bilan  bog’liq.  SHu  sababli 

aynan  tashqi  dunyo  insonning  «miya  ekrani»da  aks  etadi,  tana  ehtiyojlari  esa, 

J.Lametrining fikriga ko’ra, «aql mezoni» sifatida amal qiladi.  

Ikki  asos,  aytaylik,  muhabbat  va  nafrat,  yaxshilik  va  yomonlik,  erkinlik  va 

zaruriyatning teng huquqliligi g’oyasi ilgari surilgan har qanday falsafiy nazariya 

dualistik nazariya sifatida amal qilgan.  

Rene  Dekart  falsafa  tarixidan  dualizmning  yorqin  vakili  sifatida  o’rin  oldi. 

R.Dekartning  radikal  mexanitsizmi  uni  materiyaning  butunlay  ruhsizligi  haqidagi 

yondashuvga  olib  keldi.  R.Dekart  nazarida,  moddiy  jismoniy  substantsiya  o’z 

atributi  sifatida  uzunlik,  kenglik  va  chuqurlik  ko’lamigagina  ega.  U  mutlaq 

bo’shliqni  istisno  etadi,  harakatlanish,  ya’ni  jismoniy  zarralarni  bo’lish,  joydan-

joyga ko’chirish va o’zgartirish qobiliyatiga ega.  

Ma’naviy hayot faylasuf nazarida moddiy hayotdan alohida, o’zining bilish va 

fikrlash  faoliyati,  intellektual  intuitsiya  va  deduktsiya  kabi  o’ziga  xos 

ko’rinishlarida  namoyon  bo’ldi.  U  ruhiy  substantsiyaning  butunlay  jismsizligini 

e’tirof  etdi.  Garchi  R.Dekart  yangi  falsafa  va  fan  asoschilaridan  biri  bo’lsa-da, 

uning g’oyalarida o’rta asr falsafasidan meros qolgan «substantsiya» atamasining 

alohida  narsani  tushunish  uchun  qo’llanilishiga,  shuningdek,  u  ikki  muhim  - 

universal  va  cheksiz  substantsiya  –  fikrlash  va  ko’lamni  alohida  erkin  maqomga 

ega, deb e’lon  qilganiga duch  kelish  mumkin.  R.Dekartning  «cogio  ergo sum»  – 

«men fikrlayapman, demak, mavjudman», degan iborasi falsafiy tafakkurni barcha 

narsalarning  negizi  sifatida  tan  olganligidan  dalolat  beradi.  R.Dekart  fikrlovchi 

substantsiyaning  uzviyligini  va  har  bir  «Men»,  ya’ni  aqlli  jonzotga  bevosita, 

ko’lamli  substantsiya  esa  –  bilvosita  ochiqligini  isbotladi.  Ajralmas  substantsiya 

(aql)  metafizikaning  o’rganish  predmet  ini,  ajraluvchi  substantsiya  (ko’lam)  esa 

fizika predmet ini tashkil etadi. 

Ikki  substantsiya  –  ma’naviy  va  moddiy  substantsiyalarni  farqlash,  bu 

mantiqiy  nuqtayi  nazardan  noto’g’ri  va  ratsional  ma’noda  juda  ko’p 

qiyinchiliklarga  sabab  bo’lishi  mumkin.  Fikrlash  va  ko’lamga  ikki  substantsiya 

tarzida,  ya’ni  bir-biriga  bog’liq  bo’lmagan  mustaqil  asoslar  sifatida 

yondashilganida,  «ruh»  va  «tana»  o’z  harakatlarida  qanday  uyg’unlashishi, 

umuman,  «tana»  qanday  qilib  fikrlash  qobiliyatini  kasb  etishi  mumkinligini 

tushunish  qiyin.  Mohiyat-e’tiboriga  ko’ra,  substantsiya  butun  mavjudot  asosi, 

hamma  narsani  o’z  ichiga  oluvchi  va  o’zini  namoyon  qilish  uchun  hech  narsaga 

muhtoj bo’lmagan yagona birinchi asos sifatida namoyon bo’lgan 

---