4-Mavzu. Debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili

Пул-кредит шароитлари. 2020 йил март-апрель ойларида банк тизимида ликвидлик даражаси Марказий банк томонидан ўтказилган пул-кредит операциялари таъсирида шаклланиб, банк тизими барқарорлигини таъминлаш учун етарли даражада бўлди.
Пул-кредит операцияларидан тижорат банкларига ҳам ликвидлик тақдим этиш ҳам ортиқча ликвидликни жалб қилиш мақсадида фойдаланилиши банк тизимида ликвидликнинг бир маромда қайта тақсимланишига ва пул бозоридаги фоиз ставкаларининг Марказий банк фоиз коридори доирасида шаклланишига хизмат қилди.
Жорий йилнинг март ойида пул бозоридаги ўртача тортилган фоиз ставка 16,0 фоизни ва апрель ойининг ўтган даврида 16,6 фоизни ташкил этди.
2020 йилнинг ўтган даври мобайнида аҳолининг миллий валютадаги муддатли депозитлари қолдиғи 10,2 фоизга (714 млрд. сўмга) ошган бўлса, хорижий валютадаги муддатли депозитлари қолдиғи 1,2 фоизга (67 млрд. сўмга) камайди.
Ўз навбатида, инфляция даражасининг пасайиши шароитида асосий ставканинг туширилиши иқтисодиётда реал фоиз ставкалар ижобийлигини ва миллий валютадаги депозитларнинг жозибадорлигини сақлаб қолишга хизмат қилади.
Ноаниқлик ва хатарлар. Коронавирус пандемиясининг иқтисодиётга таъсир кўлами ва давомийлиги бўйича ноаниқлар сақланиб қолмоқда.
Ташқи иқтисодий шароитларининг ёмонлашиши шароитида мамлакатимизга кириб келадиган трансчегаравий пул ўтказмалари миқдори йил якунлари бўйича ўтган йилга нисбатан сезиларли даражада қисқариши кутилмоқда.
Бунда, Марказий банк ташқи ва ички шароитлар таъсирида инфляциянинг омиллари ва хатарлари хусусиятини чуқур ўрганишда давом этади ҳамда инфляция прогноз динамикасининг шаклланишидан келиб чиқиб асосий ставка даражаси бўйича тегишли қарорларни қабул қилиб боради.
Марказий банк Бошқарувининг асосий ставкани кўриб чиқиш бўйича оралиқ мажлиси 2020 йилнинг 11 июнь кунига режалаштирилган. Йиғилиш якунлари бўйича Пресс-релиз эълон қилинади.


1. Iqtisodiyot va uning bosh masalasi Iqtisodiyot murakkab va ko’pqirrali tushuncha bo’lib, bu birinchidan xo’jalik tizimi, ikkinchidan iqtisodiy munosabatlar birligi va uchinchidan, fan darajasida mujassamlashgan bilimlardir. Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy xo‘jaligi doirasida ro‘y bergan. Shuning uchun iqtisodiyot deganda uy xo‘jaligi va uni yuritish qonun-qoidalari tushunilgan.
Iqtisodiyot – bu iqtisodiy ne’matlar va vositalarni takror ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, xo’jalik yuritish shakllari, ularni tartibga soluvchi mexanizmlar va infratuzilmaviy muassa-salarning ma’lum darajada tartibga solingan tizimidir.
Iqtisodiyot doirasida iqtisodiy boyliklarni, ya‘ni jamiyat uchun zarur bo‘lgan ne‘mat va vositalarni takror ishlab chiqarish jarayoni ro‘y beradi.

G’arb menejmentining bugungi zamonaviy nazariyasi boshqarish funksiyalarini tasniflashda, eng avvalo uning quyidagi asosiy (umumiy) funksiyalariga ustuvorlik beradi:

• rejalashtirish;

  
  

• tashkil qilish;

  
  

• tartibga solish;

  
  

• nazorat;
  

• rag’batlantirish (motivlashtirish).

  
  

2.2-jadval
Boshqarishning asosiy funksiyalari ________________________

№	Asosiy funksiyalar	Funksiyalarning mazmuni va o’rni
1.	Rejalashtirish	- Boshqarishning asosiy va dastlabki funksiyasidir. Har
		qanday boshqarish reja tuzishdan boshlanadi.
		Bu rejada:
		- boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni amalga
		oshirish muddatlari belgilanadi;
		- vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab chiqiladi;
		- bo’g’inlarda o’zaro aloqalar o’rnatiladi.
		Rejalashtirishning umumiylik xususiyati				shundaki,
		bunda har bir boshqaruv xodimi o’zining shaxsiy ishini
		rejalashtiradi, o’z ish joyidagi faoliyati ko’rsatkichlarini
		ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat
		qilishni uyushtiradi.
2.	Tashkil qilish	Bu funksiya boshqaruv ob’yekti doirasida barcha
		boshqariluvchi	va	boshqaruvchi	jarayonlarning
		uyushqoqligini ta’minlaydi.
		Shu nuqtai nazardan tashkil qilish ichki va tashqi shart-
		sharoitlarning o’zgarib turishiga qarab, amaldagi tizim
		tarkibini takomillashtirish yoki yangisini tuzish demakdir.
		Bu funksiya joriy va strategik rejalarning ijrosini
		ta’minlash bo’yicha birinchi qadamdir.
3.	Muvofi ql ashtiri sh va	- Rejalashtirish	boshqarishning strategiyasi			hisoblansa,
	tartibga solish	muvofiqlashtirish boshqarishning taktik masalalarini hal
		qiladi.
		- Bu funksiyaning asosiy vazifasi oqilona aloqalar
		o’rnatish yo’li bilan boshqariladigan tizimning turli
		qismlari o’rtasida kelishib ish olib borishni ta’minlashdir.
		- Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo’lib, u
		sodir bo’lib turadigan og’ishlarni bartaraf qiladi. Uning
		yordami Bilan vujudga kelishi ehtimol tutilgan
		og’ishlarning oldi olinadi.
4.	Nazorat	- Bu funksiyaning maqsadi «tutib olish», «aybini ochish»,
		«ilintirish» emas, balki		boshqaruv	ob’yektida sodir
		bo’layotgan jarayonlarni hisobga olish, tekshirish, tahlil
		qilish va ma’lum tartibda shu ob’yekt faoliyatini o’z
		vaqtida sozlab turishdir.
		Nazorat o’rnatilgan me’yoriy hujjatlardan, rejalardan
		og’ishlarni, ularning joyi, vaqti, sababi va xususiyatlarini
		aniqlash imkonini beradi.
		- Ta’sirchan nazoratni tashkil qilish har bir rahbarning
		funksional ishidir. Muntazam nazorat yo’q joyda pirovard
		natijalarga erishib bo’lmaydi.

Buxgalteriya foydasi - umumiy daromad alohida davr uchun tashkilot, uning hisob-kitobi u yoki bu korxonaning ishi davomida qilgan barcha xarajatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Loyihalash buxgalteriya hisobotlari har chorakda va har yili sodir bo'ladi. "Buxgalteriya foydasi" tushunchasi umumiy foyda holatiga ta'sir qiluvchi ikkita asosiy tamoyilga asoslanadi:

• 
  Kapitalni tejash - bu umumiy farovonlikni saqlash jarayoniga asoslangan konstruktiv tamoyil tijorat tuzilmasi... Buxgalteriya bo'limi kompaniyaning barcha hisob-kitoblarini qat'iy hisobga oladi Pul va ularni keraksiz sarflashga yo'l qo'ymaydi. Investitsiyalar xavfsizligi hisobga olinadi fundamental asos har qanday faol ishlayotgan korxonaning moliyaviy rivojlanishi.
  
• 
  Kapitalni to'plash - bu balansda mavjud bo'lgan kapitalni doimiy ravishda oshirish jarayoniga asoslangan konstruktiv tamoyil. Buxgalter mablag'larning daromadlari va xarajatlarini taqqoslaydi va moliyaviy aktivlarning o'sishini tezlashtirish yo'llarini ishlab chiqadi.
  

Rahbar o'z kompaniyasida mablag'larni taqsimlash usullarini bilishi, yakuniy natijani aniqlash uchun joriy xarajatlar va daromadlarni solishtira olishi kerak. Faqatgina ushbu yondashuv bilan siz o'sishga erishishingiz mumkin buxgalteriya foydasi kompaniya uchun minimal xavf bilan.

Buxgalteriya hisobi foydasining o'sishi

Buxgalteriya foydasining sifat jihatidan o'sishiga u yoki bu tarzda ta'sir qiluvchi barcha omillarni ikki turga bo'lish mumkin

Ichki omillar

• 
  faoliyat darajasi;
  
• 
  mehnat unumdorligi;
  
• 
  korxona rahbari va xodimlarining kasbiy mahorati;
  
• 
  korxonaning ishlab chiqarish bazasi;
  
• 
  mahsulotlarning raqobatbardoshligi;
  

Tashqi omillar

• 
  iqtisodiy bozordagi vaziyat;
  
• 
  sarf materiallari narxi;
  
• 
  uskunalar narxi;
  
• 
  energiya narxi;
  
• 
  amortizatsiya uchun ajratmalar;
  
• 
  imtiyozlar;
  
• 
  tabiiy resurslarning holati.
  

Yuqoridagi omillar korxona yalpi foydasining o'sishiga qanday ta'sir qilishini tushunish uchun buxgalteriya hisobida tez-tez uchraydigan "ishlab chiqarish tannarxi" tushunchasining ma'nosini tushunish kerak.
Ishlab chiqarish tannarxi deganda mutlaq barcha xarajatlar smetasi tushuniladi moliyaviy xarajatlar korxona tomonidan tovar ishlab chiqarish jarayonida yuzaga kelgan. Bu xarajatlarga xom ashyo sotib olish xarajatlari va ishlab chiqarish uskunalari, transport xarajatlari.
Ishlab chiqarish faoliyatida barcha omillar simbioz jarayonida ishtirok etadi, ya'ni ular bir-biri bilan o'zaro bog'langan. Har qanday kichik tafsilot ishlab chiqarish tannarxiga jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, shuning uchun menejment diqqat bilan kuzatib borishi kerak oqilona foydalanish moddiy resurslar kompaniya doimiy ravishda boshqaradi

Oliy Majlis Senatining yigirma beshinchi yalpi majlisida senatorlar “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati toʻgʻrisida”gi Qonunni maʼqulladilar. Unda chet ellik hamda mahalliy investorlar tomonidan amalga oshiriladigan investitsiyalar va investitsiya faoliyati sohasidagi munosabatlar tartibga solinmoqda.

Qonunga koʻra, investitsiyalar va investitsiya faoliyatining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: qonuniylik; oshkoralik va ochiqlik; investitsiya faoliyatini amalga oshirish erkinligi; adolatlilik va investitsiya faoliyati subyektlarining tengligi; investorlarga nisbatan kamsitishga yoʻl qoʻymaslik; investorlarning vijdonliligi prezumpsiyasi.
Investitsiyalar va investitsiya faoliyati toʻgʻrisidagi qonun hujjatlarini amalga oshirish jarayonining asosiy prinsiplari investitsiyalash va investitsiya faoliyatini amalga oshirish jarayonining barcha bosqichlarida qoʻllaniladi.
Qonunda investitsiya faoliyatining obyektlari va subyektlari belgilanmoqda. Ijtimoiy, tadbirkorlik, ilmiy faoliyat va qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan boshqa faoliyat turlarining obyektlari investitsiya faoliyati obyektlaridir. Oʻzbekiston Respublikasining fuqarolari yakka tartibdagi tadbirkorlari va yuridik shaxslari – rezidentlari, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari, chet davlatlar, chet davlatlarning maʼmuriy yoki hududiy organlari, xalqaro tashkilotlar hamda chet ellik yuridik shaxslar va fuqarolar, shuningdek fuqaroligi boʻlmagan shaxslar investitsiya faoliyatining subyektlaridir.
Shuningdek, Qonunda investorning, investitsiya faoliyati ishtirokchisining huquqlari, majburiyatlari, investitsiya faoliyati subyektlarining huquqiy kafolatlari mustahkamlanmoqda.
Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi investitsiyalarni va investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish sohasidagi vakolatli davlat organidir.
Markazlashtirilmagan investitsiyalar hisobidan moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalari sanitariya-gigiyena, radiatsiyaviy, ekologik, arxitektura-shaharsozlik talablari va boshqa talablar bajarilishiga taalluqli qism boʻyicha davlat ekspertizasidan oʻtkazilishi lozimligi belgilanmoqda.

Xarid qobiliyati - mamlakat pul birligining muayyan miqdordagi tovar va xizmatlarga ayirboshlanish qobiliyati, pul birligiga sotib olinishi mumkin boʻlgan tovarlar va xizmatlar miqdori. Agar biror kishining pul daromadi bir xil boʻlib qolsa, lekin Narx darajasi oshsa, bu daromadning sotib olish qobiliyati pasayadi. Inflatsiya har doim ham pul daromadining sotib olish qobiliyatining pasayishini anglatmaydi, chunki ikkinchisi narx darajasidan tezroq koʻtarilishi mumkin. Yuqori real daromad yuqori xarid qobiliyatini anglatadi, chunki real daromad Inflatsiyaga moslashtirilgan daromadni anglatadi.
Bundan tashqari, firma, xonadon va davlatning oʻz qoʻlida boʻlgan pul mablagʻlariga moye holda mamlakatda shakllangan tovarlar narxi va xizmatlar tariflari darajasida sotib olishga qodir boʻlgan tovarlar va xizmatlar miqdori. Aholining Xarid qobiliyati daromadlar darajasiga va bu daromadda xarid uchun ajratilishi mumkin boʻlgan qism miqsoriga bogʻliq. Tovarlar narxi va xizmatlar tariflari qiymatlari ham muhim rol oʻynaydi (yana qarang Aholi xarajatlari).
Adam Smith sotib olish kuchi birligi sifatida bir soatlik mehnatdan foydalangan, shuning uchun qiymat maʼlum miqdorni ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan ish soatlarida oʻlchanadi (yoki uni sotib olish uchun etarli miqdorda boshqa tovarlar ishlab chiqarish uchun).
Omonatchi bankka yiliga 36% Stavkasi bilan 5 000 000 so‘m omonat qo‘ysa, unga 3 oydan so‘ng qancha summa qaytib kelishi mumkin?

5 000 000x36%=1 800 000

Bunda yiliga deyilyapti 3 oy uchun hisoblasak
1 800 000:12=150 000 bu bir oy uchun
Uch oy uchun 450 000so‘m bo‘ladi JAMI 5 450 000 so‘m pul bo‘ladi

Mahsulotning ishlab chiqarish narxi 500so‘mni tashkil etadi. Ushbu mahsulot iste’molchiga yetib borishidan oldin ikta savdo kompaniyalari orqali o‘tib har bir sotuvchi mahsulot narxiga 20% miqdorida ustiga narx qo‘ysa mahsulotning yakuniy narxi qancha bo‘ladi?

500+(500x20%)=600so‘m bu birinchi kompaniyani qo‘lidan o‘tgandan keyin
600+(600x20%)=720so‘m bu yakuniy summa