4-mavzu: Ijtimoiy guruhlar psixologiyasi, ekstremal vaziyatlarda omma bilan ishlashda tibbiyot xodimlarni o‘rni. Reja

Etnopsixologiya – bu psixologiyaning shunday tarmog„iki, u ayrim olingan millatlar 
psixologiyasidan tashqari, turli xalqlar psixologiyasini, kichik milliy guruhlarni ham o„rganadi. 
Ma‟lumki, bu boradagi birinchi ilmiy tadqiqotlarni V.Vundt boshlab bergan edi. Uning 
tadqiqotlaridagi “xalq” tushunchasi aslida etnik uyushma ma‟nosida tushuntirilgan edi. Uning 
fikricha, etnik guruhlar psixologiyasini o„rganish uchun ularning tilini, odatlarini va ana shu 
xalqlarda keng tarqalgan afsonalar va boshqa ong tizimlarini o„rganish kerak. Shunisi diqqatga 
sazovorki, Vundtdan keyingi davrda o„tkazilgan muhim tadqiqotlardan biri bizning o„lkamizda 
o„tkazilgan bo„lib, uni psixolog A.R.Luriya amalga oshirgan edi. Bu eksperimental tadqiqot 
bo„lib, uni o„tkazishdan asosiy maqsad L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy yondashuv g„oyasini 
tekshirish edi. Luriya boshchiligidagi olimlar guruhi revolyusiya bo„lib o„tgan O„zbekiston 
sharoitida turmush tarzining o„zgarishi bilan o„zbek xalqi psixologiyasining ham o„zgarganligini 
isbot qilmoqchi bo„lganlar. Asosiy maqsad bilish jarayonlarining o„zgarganligini isbot qilish 
bo„lsa ham tadqiqotchilar o„z-o„zini anglash va o„z xulq-atvorini analiz qilish borasida ham uyda 
o„tiradigan ayollar, endigina savod olish maqsadida savodxonlik kurslarida o„qiyotgan xotin-
qizlar hamda pedagogika bilim yurtlarida ta‟lim olayotgan qizlar o„rtasida farq bor-yo„qligini 
tekshirishdi. Tadqiqot asosan o„z-o„zini analiz qilish metodi yordamida o„tkazilgan bo„lib, 
tadqiqot mobaynida ayollarga turli savollar orqali o„z shaxsiga xos xususiyatlarni, o„zidagi 
etakchi sifatlarni aniqlash va ba‟zi psixologik holatlarga baho berish topshirig„i berildi. Lekin 
javoblarning sifati, to„liqligi ayollarning bilim saviyasiga va ijtimoiy aloqalar tizimida tutgan 
o„rniga bog„liq bo„lib chiqdi. Uyda o„tirgan ayollar ko„p hollarda qo„yilgan savolni ham 
anglamasliklari ma‟lum bo„ldi. Luriya shu narsaga iqror bo„ldiki, o„zbeklardagi ong asosan 
boshqa odamlar fikriga bog„liq ekanligi, tobelik psixologiyasi kuchliligini aniqladi. Masalan, 
ayollarga o„zidagi yomon sifatlarni aytish topshirig„i berilganda, ular yomon qo„shnilarni 
ko„rsatishar va umuman o„z-o„zini baholashdan ko„ra boshqalarni baholash, ularga sifat 
xarakteristikalari berish ancha yengil tuyulardi.
Yuqorida ta‟kidlaganimizdek, A.R.Luriyaning asosiy maqsadi milliy psixologik 
xususiyatlarni o„rganishda tarixiy tamoyiliga tayanish lozimligini isbotlash hamda milliy 
psixologiyaning hayot tarziga, shaxsning jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan 
o„rniga bevosita bog„liqligini isbot qilish edi. Lekin tadqiqotning ahamiyati shunda ediki, unda 
birinchi marta milliy psixologiyani o„rganishga yordam beruvchi metodlar va metodologik 
tamoyillar sinab ko„rildi. To„g„ri, bu tadqiqotda to„plangan ma‟lumotlar va ilmiy xulosalar bilan 
bugungi kunda kelishib bo„lmaydi, qolaversa, bu konsepsiyaning o„zi necha bor qayta ishlovni 
talab qildi, lekin milliy psixologiya bo„yicha o„tkazilgan kross-tadqiqot sifatida uning ahamiyati 

---

kattadir. Qo„llangan piktogramma – “so„z portretlari”ni, o„z-o„zini analiz qilish metodlarini 
hozirgi zamonaviy tadqiqotlarda ham faqat yangicha metodologik prinsiplarda qo„llash mumkin.
Oxirgi yillarda chet el va sobiq Ittifoq olimlarining tadqiqotlarini umumlashtirib, 
etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish harakatlari sezilmoqda. Bu sohada 
mashhur rus etnografi va psixologi Yu.Bromley olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida 
to„plangan ma‟lumotlar misol bo„lishi mumkin. Yu.V.Bromley etnik guruhlar psixologiyasida 
ikki tomonni farq qiladi:
1) psixik asos – etnik xarakter, temperament, milliy an‟analar va odatlardan iborat 
barqaror qism;
2) hissiyot sohasi etnik yoki milliy his-kechinmalarini o„z ichiga olgan dinamik qism. 
Lekin tadqiqotchilar nima uchundir, milliy psixologiya masalalari bilan shug„ullanishganda, 
milliy qirralar yoki sifatlarni aniqlash bilan shug„ullanadilar-da, u yoki bu millatlargagina xos 
bo„lgan qirralarni topishga urinadilar, lekin fan-texnika rivojlangan, millatlar uyg„unligi, 
millatlarning doimiy o„zaro hamkorligi va muloqoti sharoitida, aralash nikohlar keng tarqalgan 
sharoitda faqat u yoki bu millatga xos bo„lgan qirralar haqida gapirish juda qiyin. Masalan, 
o„zbekistonliklar o„rtasida o„tkazilgan kichik tadqiqot natijasida shu narsa ma‟lum bo„ldiki, 
mehmonnavozlik, kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar o„zbek xalqigagina xos emish. 
To„g„ri, bu sifatlar albatta o„zbeklarda bor. Lekin, aynan shu sifatlar boshqa millatlar vakillarida 
yo„q deyishga xaqqimiz yo„q. Xuddi har bir shaxs ongida turlicha stereotiplar, ya‟ni, o„rnashib 
qolgan obrazlar bo„lganidek, har bir oila, yaqin oshna-og„aynilar va o„ziga o„xshash shaxslar 
bilan muloqot jarayonida u yoki bu millat vakilida ham o„z millatiga xos bo„lgan sifatlar haqida 
stereotiplar paydo bo„lib, ular ongida o„rnashib boradi. Bunday stereotiplar o„z millatiga va 
boshqa xalqlarga nisbatan bo„lib, boshqalar haqidagi tasavvurlar ancha sodda, yuzaki, 
mazmunan tor bo„ladi. Shunday tasavvurlar asosida boshqa millatlarga nisbatan yoqtirish 
(simpatiya) yoki yoqtirmaslik (antipatiya) va befarqlik munosabatlari shakllanadi. O„z millati 
haqidagi tasavvur va stereotiplar esa milliy “etnotsentrizm” hissini shakllantiradiki, shu his 
tufayli shu milliy guruh vakillarida boshqa millatlarga nisbatan irratsional munosabatlar paydo 
bo„lishi, bu esa milliy antogonizm va milliy adovatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Millatlararo 
adovat va milliy etnotsenrizmning o„ziga xos tusi borasida davlatimiz rahbari Islom Karimova 
o„zining “O„zbekiston XX1 asr bo„sag„asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va 
taraqqiyot kafolatlari” nomli tarixiy asarlari juda teran fikrlarni bayon etganlar. Asarda 
ta‟kidlanganidek, “O„zbekiston aholisining ko„p millatliligi o„zbek xalqining milliy o„zligini 
anglashi va ma‟naviy qayta tiklanishining o„sishi bilan chambarchas bog„liq xolda jamiyatni 
yangilash, uni demokratlashtirishga undovchi zo„r kuch bo„lib xizmat qilmoqda. Bu 
respublikaning jahon hamjamiyatiga qo„shilishi uchun qulay shart-sharoit yaratmoqda”. Lekin 
ta‟kidlash joizki, musatqillikning dastlabki yillarida yurtimizda ko„p yillar mobaynida sobiq 
ittifoq sharoitida aholini bir xil “baynalmilallashtirish”, yagona “sovet xalqi” g„oyasini singdirish 
mafkurasi ta‟sirida bo„lgan xalqlar va millatlarning milliy o„zligini anglashi, shu bilan birgalikda 
millatlarao va diniy bag„rikenglik siyosatini olib borish unchalik oson kechmadi. 
Prezidentimizning jamiki yurtimizda istiqomat qilayotgan yuzdan ziyod millat va elatlarning 
manfaatlarini bir xil himoya qilish, ular o„rtasida do„stlik va hamjihatlikni kuchaytirishga 
qaratilgan dono siyosati tufayli, buguni kunda barcha o„zbekistonliklar shu yurt, shu Vatan 
ravnaqi yo„lida bir xil kurashish bilan birgalikda o„z milliy qadriyatlari, madaniyati, san‟ati, 
yashash tarzini hurmat qilishga, uning eng jozibali va tarbiyaviy nuqtai nazardan noyob 
an‟analarini davom ettirish, namoyon etish imkoniyatiga ega bo„ldilar. Zero, davlatimiz rahbari 
ta‟kidlaganlaridek, “Har qanday millat, u naqadar kichik bo„lmasin – insoniyatning boyligidir va 
har qanday milliy birlikning, uning til, madaniy va boshqa xususiyatlarining yo„q bo„lib ketishi 
Er yuzidagi madaniy va genetik fondning, shaxs imkoniyatlarining qashshoqlashuviga olib 
keladi. Shu bois har bir etnik birlikni saqlab qolish unga mansub odamlarning eng muhim 
maqsadi bo„lmog„i kerak.” Demak, mustaqil yurtimizda millatlararo va elatlar ichidagi o„zaro 
aloqalar muammolari strategik ahamiyatli bo„lib, bu o„z navbatida olimlar, xususan, 
etnopsixologlar oldiga millatlar do„stlikni va bahamjihatlikni takomillashtirishga yo„naltirilgan 

---

fundamental va tadbiqiy ishlarni amalga oshirish, natijalari bilan yurtimizda tinchlik va 
totuvlikni barqarorlashtirishga hissa qo„shish vazifasini qo„yadi. 
Bu borada, ijtimoiy psixologlar va mafkurachilar oldida turgan muammolardan biri millat 
vakillarida milliy g„ururni sof ijtimoiy psixologik fenomen sifatida o„rganish, uning yoshlarda 
mafkuraviy immunitetning shakllanishidagi roliga aloqador psixologik mexanizmlarni tadqiq 
etishni ko„ndalang qilib qo„yadi. Chunki ko„pincha milliy g„urur tufayli ayrim shaxslarda boshqa 
millatlarni mensimaslik, ulardagi g„urur yoki milliy hislarni tan olmaslik hollari kuzatilishi 
mumkin. Umuman, bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsentrizm va milliy 
g„ururning salbiy ko„rinishlari boshqa millatlarning tarixini, ularning an‟analarini, tili va 
hokazolarini bilmaslikdan kelib chiqadi. Milliy psixologiya bo„yicha o„tkazilishi lozim bo„lgan 
tadqiqotlarning maqsadlaridan biri ham boshqa millatlar psixologiyasini bilib, uni boshqa 
millatlarga yetkazish tufayli, har bir millat vakiliga hurmat - izzat hissini kuchaytirishdir. Chunki 
o„zini hurmat qilmagan odam boshqani hurmat qilmaydi, buning uchun esa o„z psixologiyasini 
ham, o„zgalar psixologiyasini ham bilishi kerak. Shundagina shaxslararo ziddiyatlarga barham 
berilishi mumkin. Bu narsa millatlar psixologiyasiga ham xosdir. Ya‟ni, fan jamiyatga shunday 
etnografik va etnopsixologik ma‟lumotlar majmuini yaratib berishi lozimki, undagi ma‟lumotlar 
asosida katta guruh hisoblangan millatlar psixologiyasini ham boshqarish mumkin bo„lsin.