4-mavzu. Korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni tahlil qilish usullari. Reja

vazifalari va axborot manbalari. 
5.2. Moliyaviy natijalar to‘g’risidagi hisobotning asosiy ko‘rsatkichlari, 
ular bilan shug’ullanuvchilarning iqtisodiy manfaatlari. Moliyaviy 
natijalarning shakllanishi va ularning turlari. 

---

5.3. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan moliyaviy natijava 
uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili. Davr xarajatlarinig 
tahlili.
5.4. Asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan daromad va 
xarajatlar tahlili. Operatsion jarayonlardan olingan daromadlar va 
yo‘qotishlar tahlili.
5.5. Favqulodda foyda va zararlar tahlili. Sof foyda o‘zgarishining omilli 
tahlili.
5.6. Rentabellikning ko‘rsatkichlar tizimi. Rentabellikka ta’sir etuvchi 
omillar tahlili.
 
 
5.1.Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish sharoitida xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlarning moliyaviy natijalarini tahlil etishning ahamiyati, tahlil 
vazifalari va axborot manbalari. 
Xalqaro miqyosda ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda ro‘y berayotgan shiddatli 
o‘zgarishlar bilan bog’liq holda juda ko‘p muammolar yuzaga kelmoqdaki, 
ularning oqibatlari hech kimga sir emas. Ushbu muammolar tufayli xo‘jalik 
yurituvchi sub’ektlar o‘z faoliyatini to‘xtatishi, u yoki bu harakatlarga 
o‘zgartirishlar kiritishi va boshqa harakatlarni amalga oshirishga to‘g’ri kelmoqda. 
Atrofimizga nazar solsak, ko‘pincha salbiy oqibatga u ro‘y bergandan so‘ng baho 
berish, uning sabablarini birma bir sanab o‘tishga majbur bo‘lamiz. Biroq endi 
bunday tahlilning foydasi yo‘q ekanligi barchamizga ayon. Xo‘sh, buning sababi 
nimada?
Yuqoridagi savolga javob berishda turli sohalarda, jumladan iqtisodiy soha 
sub’ektlari, ya’ni ishlab chiqarish korxonalari, tashkilotlarda, yoki ta’lim, 
madaniyat kabi ijtimoiy sohalarda ham tizimli fikrlaydigan, ro‘y berayotgan voqea 
hodisalarning turli aspektlarini chuqur o‘rgana oladigan va ana shu asosda qaror 
qabul qila oladigan mutaxassislarning bo‘lishi muhimligini anglab yetamiz. 
Ana shunday tizimli yondashuv asosida tahlil sohasida uning taraqqiyot 
yo‘nalishlariga nazar tashlash maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Fan bo‘yicha 
maxsus adabiyot, xususan, darslik, o‘quv qo‘llanmalar hamda ilmiy maqola va 
xalqaro, respublika miqyosidagi konferentsiyalarda e’lon qilingan tezislar bilan 
atroflicha tanishish hamda ularning tahlili asosida aynan rivojlanish yo‘nalishlarini 
aniqlab olishga muvaffaq bo‘ldik. Mavzuning nazariy aspektlari ilmiy tahlilini 
o‘tkazish asosida fanning rivojlanish sohalarini belgilab olish maqsadida biz 
xorijiy hamda mamlakatimizning yetuk olimlari Bakanov M.I., Sheremet A.D., 
Savitskaya G.V., Xasanov B.A., Shoalimov A.X., Pardaev M.Q., Shog’iyosov 
T.Sh. va boshqalar tomonidan yozilgan darslik, o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy maqola 
hamda tezislardan foydalandik. 

---

Iqtisodiy tahlil nazariy hamda amaliy jihatlarini tizimli yondashuv asosida 
o‘rganish asosida, fanning rivojlanishiga xalqaro va mamlakatimiz miqyosida ro‘y 
berayotgan iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot o‘z ta’sirini o‘tkazganligini ta’kidlash 
lozim. Xususan, ishlab chiqarishning texnik hamda texnologik jihatdan 
modernizatsiya 
qilinishi, 
unda 
qo‘llanilayotgan 
robotlashtirish 
va 
avtomatlashtirishning 
turli 
ko‘rinishlari, 
boshqaruv 
tizimida 
axborot 
kommunikatsion texnologiyalardan tobora ko‘proq va samaraliroq foydalanilishi, 
strategik boshqaruv ahamiyatining ortishi, shularning barchasining negizida turgan 
globallashuv jarayonining tobora jadallashuvi fan taraqqiyotiga o‘zining kuchli 
ta’sirini ko‘rsatmoqda. Ma’lumki, mamlakatimizda xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlarning aktsionerlik jamiyatlari, sherikchilik asosidagi hamda xususiy 
mulkchilikka asoslangan uchta – xususiy mulkka asoslangan yakka tartibdagi, 
sherikchilik asosidagi hamda aktsionerlik jamiyatlari ko‘rinishidagi tashkiliy-
huquqiy shakllari tarkib topdi hamda rivojlandi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning 
dastlabki bosqichida ular iqtisodiy tahlilning asosiy foydalanuvchilari hisoblangani 
sababli fanning amaliy soha sifatidagi roli bir tomondan oshdi, bir tomondan 
iqtisodiy tahlil imkoniyatlaridan foydalanishga e’tibor susayganligini tan olishimiz 
kerak. Bu asosan mulkdorlar, tadbirkorlarning iqtisodiy hamda huquqiy 
bilimlarining yetarli emasligi bilan bog’liq edi. Biroq bunday holat uzoqqa 
cho‘zilgani yo‘q. Mamlakatimizning xalqaro iqtisodiy hamjamiyatga tobora faol 
kirib borishi, xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonidagi ishtiroki iqtisodiy 
tahlilning fan sifatida rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Mamlakatimizda davlat bosh 
islohotchi ekanligi moddiy ishlab chiqarish sohasining mukammal me’yoriy-
huquqiy asoslarining ishlab chiqilishi, chet el investitsiyalarining jalb etilishi, bank 
va kredit tizimining xalqaro talablar darajasida taraqqiy etishini har tomonlama 
ta’minladi. Bunday ijobiy o‘zgarishlar, albatta, iqtisodiy tahlilning boshqaruvning 
samarali vositasi sifatida ma’lum bir darajada siljishiga asos bo‘ldi. Moliyaviy 
tahlil uslubiyotining tobora takomillashuvi bilan birga ekspress tahlil, SWOT-
tahlilning keng tarqalishiga, o‘rganilishi va qo‘llanilishiga olib keldi. 
Moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida esa korxonalar va tashkilotlarning 
moliyaviy mablag’lari, xususan, pul oqimlarini samarali boshqarish tahlil hamda 
menejmentning eng asosiy muammolaridan biriga aylandi.
Bozor 
munosabatlarining 
tobora 
rivojlanishi, 
talab 
va 
taklif, 
iqtisodiyotimizda tobora sezilib borayotgan raqobat muhiti korxonalar 
rahbarlarining boshqaruv qarorlari qabul qilishda mas’uliyatini yanada oshirdi. 
Bunday vaziyatlarda xo‘jalik sub’ektlari o‘zining moliyaviy holatini uni yanada 
mustahkamlash, to‘lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligini kuchaytirish nuqtai 
nazaridan baholash ehtiyojini tug’dirdi. Shu bilan birga strategik boshqaruv 

---

tizimini joriy etish ehtiyoji iqtisodiy tahlilning strategik vazifalarni hal qilishdagi 
rolining kuchayishiga sabab bo‘ldi. 
Shunday qilib, O‘zbekistonda iqtisodiy tahlil rivojlanishining asosiy 
yo‘nalishlarini quyidagicha tasniflash mumkin: 
1. Moliyaviy tahlil, xususan moliyaviy holat va moliyaviy natijalar tahlili 
uslubiyotining takomillashuvi. 
2. Moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning dinamikasi tahlili uslubiyotlarining 
rivojlanishi. 
3. Moliyaviy hamda iqtisodiy ko‘rsatkichlarning sifati tahliliga e’tibor 
qaratilishi. 
4. Strategik iqtisodiy tahlil elementlarining kirib kelishi hamda nazariy jihatdan 
asoslanishi. 
5. Strategik boshqaruv elementi sifatida SWOT-tahlilning amaliyotda qo‘llay 
boshlanishi. 
6. Makroiqtisodiy darajada ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishda tizimli 
tahlilning keng qo‘llanilishi. 
Yuqoridagi yo‘nalishlar xususida qisqacha sharhlar berishimiz maqsadga 
muvofiq bo‘ladi, deb hisoblaymiz.
Moliyaviy tahlil axborotning ichki foydalanuvchilari bilan bir qatorda 
korxonalar keyingi faoliyatini belgilashda muhim rolь o‘ynaydigan tashqi 
foydalanuvchilar ehtiyojlari tufayli shakllandi, rivojlandi va takomillashib 
bormoqda. Adabiyotlarni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, moliyaviy tahlilda urg’u 
yangidan yangi ko‘rsatkichlar tizimini belgilash, ularning o‘zgarishiga ta’sir 
etuvchi omillarni sabab-oqibat bog’lanishlarini o‘rganish hamda ma’lumotlarni 
umumlashtirish asosida optimal qarorlar qabul qilish pozitsiyasidan chuqurlashib 
bormoqda. Biroq asosiy e’tibor tashqi foydalanuvchilar tomonidan amalga 
oshiriladigan moliyaviy tahlil uslubiyotiga qaratilmoqda. Bunda omilli tahlil biroz 
ikkilamchi tus olib, taqqoslama tahlil asosida istiqbolni baholash birlamchi, deb tan 
olinmoqda. 
Moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning dinamikasi tahlili uslubiyotlarining 
rivojlanishi nafaqat O‘zbekistonda, balki xalqaro miqyosda gorizontal, trend tahlil 
kabi uslubiyotlarning tobora ko‘proq qo‘llanilayotganida namoyon bo‘lmoqda. 
Shunisi e’tiborga sazovorki, moliyaviy tahlil va dinamikani o‘rganishda maxsus 
kompьyuter dasturlaridan foydalanish imkoniyati ishni osonlashtirilishi hisobiga 
tahlildan unumli foydalanish imkonini yaratmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi xududida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha xo‘jalik 
yurituvchi subektlar belgilangan tartib, muddat va shakllarda hisobotlar taqdim 
kilishlari shart. Respublikamizda moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar 
talablari darajasiga yaqinlashtirish va soddalashtirish ustida jiddiy ish olib 

---

borilmoqda. Moliyaviy hisobotlar xo‘jalik yurituvchi subektlarning ma’lum davr 
ichidagi moliyaviy–xo‘jalik faoliyati natijalari, asosiy vositalari harakati, pul 
oqimlari to‘g’risidagi va ma’lum sanadagi aktivlari, majburiyatlari va xususiy 
kapitalining holati haqida axborotlar beradi. 
Moliyaviy hisobotning maqsadi va vazifalari unda aks ettirilishi lozim 
bo‘lgan axborotlarning turi, nomi va ko‘lamini belgilab beradi. Moliyaviy hiso-
botlardan foydalanuvchilar qarorlar qabul qilishlari uchun xo‘jalik yurituvchi 
sub’ekt haqida quyidagi axborotlarni taqdim etish talab qilinadi: 

korxonaning iqtisodiy resurslari, majburiyatlari va kapitali; 

korxonaning iqtisodiy resurslari, majburiyatlari hamda kapitalida sodir 
bo‘lgan o‘zgarishlar; 

korxonaning iqtisodiy holati. 
Boshqacha hilib aytganda korxonaning moliyaviy holati, hisobot davri 
uchun moliyaviy natijalari hamda mulkiy holati haqidagi ma’lumotlar moliyaviy 
hi-sobotda aks ettirilishi kerak. Ushbu ma’lumotlarni O‘zbekiston Respublikasi-
ning «Buxgalteriya hisobi to‘g’risida»gi qonuniga muvofiq quyidagi shakllarda aks 
ettirish tavsiya etiladi: 
Buxgalteriya balansi – 1-son; shakl 
Moliyaviy natijalar to‘g’risidagi hisobot -2-son; shakl 
Pul oqimlarining harakati to‘g’risidagi hisobot – 4-son ; shakl
Xususiy kapitalning xarakati to‘g’risidagi hisobot -5-son ; shakl
Moliyaviy hisobotga ilovalar, hisob-kitoblar va izohlar. 
Bu moliyaviy hisobotlar O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi 
milliy standartlari asosida ishlab chiqilgan va «Korxonaning hisob siyosati»ga 
asosan tuzilishi va foydalanuvchilar uchun ahamiyatli bo‘lgan barcha moliyaviy 
ax-borotni qamrab olishlari kerak.