4-mavzu. Monomolekulyar asinxron mexanizmda o’tadigan reaksiyalar. Gidrogenlash

Polikondensatlanish (yunoncha: polys — koʻp sonli va kondensatsiya) — bi - yoki polifunksional monomer va (yoki) oligomerlar taʼsirida poli-merlar sintez qilish jarayoni. Bunda polimer bilan bir qatorda suv, spirt, ammiak, vodorod galogenid, tegishli tuzlar va shunga oʻxshash quyi molekulali moddalar ajralib chiqadi.
Polikondensatlanish reaksiyasi gomopolikondensatlanish va geteropolikondensatlanishga boʻlinadi. Gomopolikondensatlanish da bir moddaning 2 xil funksional guruhi oʻzaro reaksiyaga kirishib, polimer hosil qiladi. Bunday reaksiyaga aminokislotalar, amino-spirtlar va oksikislotalarning polikondensatlanishi misol boʻla oladi (mas, aminokapron kislotadan poli-kaprolaktam hosil boʻlishi). Getero-polikondensatlanish reaksiya-sida funksional guruxlari bir xil boʻlgan bifunksional guruxli 2 modda qatnashadi. Geksametilendiamin va adipin kislotadan poligeksametilen-adipinamid hosil boʻlishi bunday reaksiyaga misol boʻla oladi. Bifunksional birikmalarning polikondensatlanishi natijasida faqat chiziqsimon polimerlar hosil boʻladi. Bunday ja-rayon chiziqsimon polikondensatlanish deyiladi. Reaksiyaga kirishayotgan monomerlarning birida 3 va undan ortiq funksional guruxlar boʻlishi polikondensatlanish reak-siyasini murakkablashtiradi va toʻrsimon hamda fazoviy tuzilishga ega boʻlgan makromolekulalar hosil qiladi. Bujarayon fazoviy polikon-densatlanish deyiladi. Polikondensatlanish jarayo-nining tabiat va texnikadagi ahamiya-ti katta. Polikondensatlanish va unga oʻxshash reaksiyalar muhim biopolimerlar — oqsillar, nuklein kislotalar, sellyuloza va h.k. biosintezining asosini tashkil etadi.
To‘yingan uglerod atomi dagi nukleofil almashinish reaksiyasi deb
sp3 gibridlangan uglerod atomidagi nukleofug o‘rinbosar X ni (qisman
manfiy zaryadlangan, atrofida elektron zichlik katta bo‘lgan X o‘rinbosami) nukleofil reagent Y” (manfiy zaryadli Y~ zarracha yoki laoqal
bitta bo‘linmagan elektron juftga ega bo‘lgan neytral :Y molekula)
tomonidan siqib chiqarilishiga (almashinishiga) aytiladi. Nukleofil almashinish reaksiyasining umumiy sxemasini quyidagicha ko‘rsatish
mumkin:

Sxemadagi nukleofil reagent Y sifatida quyidagi anionlar yoki
neytral molekulalar qo‘llanilishi mumkin:
Anionlar: Hal‘, OH*, RO \ CN', SCN-, RS", N 0 2’ va b.
Neytral molekulalar: H-Hal, H-OH, RO-H, R3N, R3P, (RO)3P, RSH, >C=C<, С₆Н₅- Almashinadigan yoki siqib chiqariladigan o‘rinbosarlar (X) elektronoakseptor xossaga ega bo‘lishi kerak. Shunga ko‘ra
C-X bog‘ qutbli bo‘ladi va uglerod atomi elektrofll, ya’ni qisman musbat zaryadlangan bo‘ladi.
Nukleofil reagent V mana shu qisman musbat zaryadlangan
uglerod atomiga hujum qiladi. Almashinadigan X guruh zaiyadsiz yoki
musbat zaryadli o‘rinbosar bo‘lishi mumkin.
Masalan, X: -Hal, -OH, -OR, -OCOR, -OSO.R, -+OH2,
-+OR2, -+n r 3, -+s r 2, - ^ N
Eski bog‘ning (R-X) uzilishi va yangi bog‘ning (R-Y) hosil boiishi
sinxron yoki asinxron, ya’ni bir vaqtda yoki ketma-ket sodir bo‘lishiga
qarab nukleofil almashinishning ikki xil ideal mexanizmi boMishi
mumkin.
Masalan, X: -Hal, -OH, -OR, -OCOR, -OSO.R, -+OH2,
-+OR2, -⁺NR₃, -⁺SR₂. Eski bog‘ning (R-X) uzilishi va yangi bog‘ning (R-Y) hosil bo’lishi sinxron yoki asinxron, ya’ni bir vaqtda yoki ketma-ket sodir bo‘lishiga
qarab nukleofil almashinishning ikki xil ideal mexanizmi bo’lishi
mumkin.