4-mavzu. Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati

4.4-rasm. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchilarning yo’qotishlari 
Rasmdan ko’rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda Q
e
nisbatan
ko’proq Q
1
mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste’molchilar kamroq (Qe
o’rniga Q
2
) mahsulot sotib olishga harakat qiladi.
Agar biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot
ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori Q
2
ga
teng bo’ladi va bu erda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar ortiqchaligi
yo’qotiladi. Bu erda A to’rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning olgan
qo’shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal (P
min
) narxda mahsulotni hajmi Q
e
miqdordan Q
2
ga qisqargani uchun ishlab chiqaruvchi o’rtiqchaligining bir qismi
yo’qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining o’zgargan qismi quyidagiga
teng:
∆
i/ch.
= A-C, (4)
Iste’molchilar minimal (P
min
) narxda har bir mahsulot uchun muvozanat narxdan
yuqori narx to’laydi va natijada ularning iste’mol ortiqchaligiga rasmdagi A
to’rtburchak yuziga teng bo’lgan miqdorda kamayadi. Narx oshganligi munosabati bilan
ba’zi bir iste’molchilar ushbu bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va
bunga mos bo’lgan ortiqchalikni yo’qotadi. Bu yo’qotish rasmda
V
uchburchak bilan
Q 
Q
e

Q
2

Q
1

P 
A 
B 
C 
E 
S 
D 
P
e

P
min 

---

---

ifodalangan. Demak, iste’molchilarning ortiqchaligining umumiy o’zgarishi quyidagini

tashkil qiladi:
∆
ist.
= -A-B (5)
Ko’rinib turibdiki, bunday siyosat iste’molchilarning turmush darajasini tushurib
yuboradi. (4)- va (5)- ifodalarni qo’shib umumiy ortiqchalikdagi o’zgarishni
aniqlaymiz:
∆=∆
i/ch.
+ ∆
ist.
= (A-C)+(-A-B) = - C - B (6)
Demak, davlat tomonidan minimal narx o’rnatilganda umumiy to’liq yo’qotish
vujudga keladi va u ikkita C va B uchburchaklar yuzalarining yig’indisi bilan
ifodalanadi.