4-mavzu. Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati

4.1-rasm. Narx maksimal bo’lganda mahsulot tanqisligi 
Maksimal narx o’rnatilganda bir qator ishlab chiqaruvchilar (harajatlarini
maksimal narxda qoplay olmagani uchun) bozordan siqib chiqariladi va ishlab
chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi Q
e
dan Q
1
gacha kamayadi. Tovarni sotib
olishni davom ettirayotgan iste’molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va ularning
iste’mol ortiqchaligi oshadi.
4.2-rasm. Narx minimal bo’lganda mahsulot otiqchaligi. 
S 
Q 
D 
P 
P
H

P
E

𝑷

E 

E
D

0 
Q
S

Q
E

Q
D

E
’

S 
Q 
D 
P 
P
H

P
E

𝑷

E 

E
D

0 
Q
D

Q
E

Q
S

E
’

E
S

---

---

Minimal narxning o’rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib

keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to’planib qolishiga olib keladi. Bu
vaziyat 4.3-rasmda keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi Q
S
-Q
D
ga teng. Agar davlat
mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu erda ham
norasmiy bozor vujudga keladi.
Grafikdagi E’ nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat narxdan
past narxda (P
н
narxda) sotilishi mumkin bo’lgan vaziyatni ko’rsatadi.
Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o’zgartirishning
oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin. Faraz qilaylik, tovarga davlat tomonidan
maksimal narx p* o’rnatildi deylik, ya’ni P*
e
(P
e
narx muvozanat).
Ushbu oshgan ortiqchalik grafikda qo’sh shtrixlangan A to’rtburchak yuzi bilan
ifodalangan. Lekin bir qator iste’molchilar tovar hajmi qisqargani uchun uni sotib
ololmaydilar. Ularning iste’mol ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan B
uchburchak yuziga teng. Demak, iste’molchi ortiqchaligining sof o’zgarishini
quyidagicha aniqlash mumkin.
∆
ist.
= A-B, (1)
bu erda, ∆
ist.
- iste’molchi ortiqchaligining sof o’zgarishi.
Rasmdan ko’rinib turibdiki, A>B bo’lgani uchun sof iste’molchi ortiqchaligi
musbat ∆
ist.
>0.
Endi ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini qaraymiz. Bozorda qolib ishlab chiqarishni
davom ettirayotgan ishlab chiqaruvchilar bozor narxidan past narxda Q
1
hajmda
mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab chiqaruvchilar grafikda ko’rsatilgan A to’rtburchak
yuziga teng bo’lgan iste’molchi ortiqchaligini yo’qotadilar. Bozordan siqib chiqarilgan
ishlab chiqaruvchilar tomonidan yo’qotilgan ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi esa C
uchburchak yuzi bilan ifodalangan.