4-mavzu: nutq uslublaridan to‘G‘ri foydalanish reja

Bahs san’ati –“eristika” (yunoncha oristicos – bahclashuvchi) ilm sifatida
shakllanishini mutaxassislar odatda eramizdan avvalgi V asr yunon faylasuflari
nomi bilan bog‘laydilar. Jumladan, Abderlik Protagor “Bahs san’ati” kitobini
yozganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Ayni shu faylasuf ilk bor fikr, dunyoqarash, mulohazalar rang-barangligining tabiiyligi va inkor etib bo‘lmas haqiqiy ekanligini tushuntirgan va asoslab bergan. “Inson barcha narsalarning o‘lchovidir”, degan fikrga tayanib, Protagor: “Har bir narsa haqida ikki, bir-biriga zid fikrni aytish mumkin”,- degan xulosani chiqaradi va aslini olganda barcha narsalarning nisbiyligi haqidagi ta’limotga asos solgan. Bahs san’ati masalalarini Aristotel, Platon va boshqa antik davr mutafakkirlari ham o‘z asarlarida tilga olib o‘tishgan.
Qadimgi Xitoy faylasuflari, jumladan, Mo-szi va uning izdoshlari bahs
yuritishning bir necha usullarini farqlab berganlar. Qadim Hind olimlari esa mantiq
ilmi doirasida bahslashuvchining o‘zini qanday tutishi, qanday gapirishi, o‘z fikrini
asoslashi yoki raqibning fikr yuritishida mantiqsizlikni ilg‘ab, uni inkor etishi kabi
masalalar xususida jiddiy tavsiyalar ishlab chiqqanlar.
Bizning ajdodlarimiz ham bahs yuritish san’ati masalalari bo‘yicha o‘z qimmatli
fikrlarini qoldirganlar. Garchi bizda bahs san’atiga bag‘ishlangan maxsus asarlar
yaratilmagan bo‘lsa-da, Beruniy, Forobiy, ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy, Abu
Abdulloh al-Xorazmiy, Zamahshariy, Kaykovus kabi allomalar hamda Voiz
Muhammad Rafi’, Voiz Qavziniy, Voiz Shirvoniy, Husayn Voiz Koshifiy kabi
voizlar o‘zlarining tilshunoslikka, mantiqshunoslikka, falsafaga, voizlik san’atiga,
she’r ilmiga bag‘ishlangan asarlarida bu mavzuga doir o‘z fikrlarini bildirganlar.
Bahslashish qoidalari. Bahsning asosiy qoidasi shundan iboratki, hatto juda
qulay vaziyatlarda ham odamlarni fikrini o‘zgartirish juda qiyin masaladir. Agar o‘z qarashlaringizni boshqa birovga o‘tkazishni istasangiz, uning fikrini hurmat qiling.
Hech qachon odamga uning nohaqligini aytmang. Xato qilish ehtimolini o‘zingizda bo‘lishiga ham e’tibor bering. Bu barcha turdagi bahslarga yakun yasaydi. Bu suhbatdoshni o‘zi ham siz kabi nohaq bo‘lishini tan olishiga imkon beradi.
Bahsni tug‘dirmaydigan shunday iboralar ham mavjudki, ularni diqqat bilan
eshitishga undaydi. Masalan: «Sizni dilingizdan o‘tayotgan fikrlarga qarshi
emasman, balki men ham xuddi shunday qilgan bo‘lar edim». Bahs paytida «Janjal bilan biron narsaga erishib bo‘lmaydi» degan iborani eslashga harakat qilish lozim. Eng yaxshi natijaga erishuvning yo‘llaridan biri bu – bahsdan qochishdir.
Bahsdan qizishib o‘z g‘ururini erga urishni istamay, nohaqligini bilib turib ham tan olmaslik mumkin ekanligi ehtimoli bor. Bunga nisbatan o‘z fikrini aytib qo‘yishning o‘zi yetarli. Balki bir oz vaqt o‘tib, hech qanday bosimning ta’sirisiz ham u to‘g‘ri xulosaga kelishi mumkin. O‘zining haqligini qaysarlik bilan isbotlash yoki bahslashish – ma’lum ma’noda zo‘ravonlik ham hisoblanadi va oqibatda, yagona kelishuvga olib kelmasligi mumkin. Anglashilmovchilikni madaniyat, munosabat, tavoze’lik va muloyimliq aniqlik va sovuqqonlik hamda boshqani tushunishga harakat qilish orqali bartaraf qilish mumkin. Bahs asosli va ishonchli bo‘lishi lozim. Bahsda asosan raqibni «chaqib» xafa qilish emas, balki undan qochishga harakat qilish shart. Bahsda keltirilgan asoslar mutlaqo to‘g‘ri bo‘lishi lozim. Kasbiy munozara doimo asoslar zanjirini talab qiladi.
Tadqiqotchilarning gaplariga qaraganda, mantiqdan bexabar kishilarga nisbatan mantiqiy isbotlarning keltirish usullaridan boxabar kishilarni jamoatda bahsdan muvaffaqiyatli chiqib ketishlariga imkoniyat darajasi balandroq bo‘lar ekan.
Kasbga doir bahsda o‘zni tutish uslubi doimo muloyimlik kasb etishi zarur.
Bosiq va mulozamatli odam doimo g‘olib keladi. So‘zamollik diqqatli jimlik bilan
almashishi lozim. Jizzakilik va asabiylashishga o‘rin yo‘q. Individual bahsda
asosiysi – asos, mantiq va dalillardir. Imo-ishoralar va hayqirishlarni qabul qilish
mumkin emas. Cho‘zilib ketadigan bahslarda har ikkala taraf o‘zining axloqi haqida o‘ylab ko‘rishi lozim. Har holda gap bunday bahslarda singan kosa ustida ketmaydi.
Janjallarga sababchi bo‘ladigan odamlar o‘zi haqida o‘ylab ko‘radigan bo‘lsa, odatda «asablari hech narsaga yaramasligiga amin bo‘ladi». Lekin bu degan sof vijdon bilan ochiqchasiga urishaverish kerak degani emas. Bunday odamlarga «nima uchun men doimo asabiylashaman?» degan savolni o‘ziga bermoqlikka da’vat etamiz. Ko‘p holatlarda asabiylashishning asl sababini anglab etgandan so‘ng hayot o‘z yo‘liga tushadi. Harakat qilib ko‘rsa arziydi.