4-mavzu: nutq uslublaridan to‘G‘ri foydalanish reja

4-MAVZU: NUTQ USLUBLARIDAN TO‘G‘RI FOYDALANISH
REJA:

1. 
   Uslubiy me’yorlar. Uslubiy nuqsonlar. Uslubiy xatolarni bartaraf etish omillari.
   
2. 
   Me’yoriylikka amal qilmaslik. Me’yoriylikdan maqsadli chekinish. Lug‘atlarning nutq madaniyati bo‘yicha universal manba sifatidagi ahamiyati.
   
3. 
   So‘zlashuv uslubi. Kitobiy uslub. Tilning tasviriy vositalari. Ko‘chimlar: metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik, ironiyaning nutq emotsiyasini tashkil etishdagi o‘rni. Ekspressiv-emotsional leksika. Sintaktik figuralar: inversiya, ellipsis, gradatsiya, antiteza, ritorik so‘roq, takrorlarning nutq ta’sirchanligini ta’minlashdagi ahamiyati.
   

Tayanch tushunchalar: Nutqdagi birinchi ma’lumot, ikkinchi darajadagi ma’lumot, muammoli masalalardan foydalanish, mantiqiy fikrlash ,ovoz, ohang, tabrik nutqi, tanqidiy nutq, tashviqiy nutq, nutqona so‘zlash, munozara, bahslashish qoidalari, nomsiz murojaatlar, intim murojaatlar, rasmiy murojaatlar. Til, nutq, og‘zaki nutq, talaffuz, ohang, imo–ishora, so‘zlovchi, kayfiyat, so‘zlanayotgan vaziyat, so‘zlovchi, nutqiy, kundalik so‘zlashuv nutqi, lektorlar nutqi, radio va televideniye nutqi, sahna nutqi, mahalliy dialekt va shevalarga xos so‘zlar.
Har qanday nutq birinchi navbatda ma’lumot berishi lozim. Ma’lumotning asosiy xususiyati shundan iboratki u aniq bo‘lishi lozim. Birinchi ma’lumot ijtimoiy hayotdan olinadi agar u aniq faktlarga asoslangan bo‘lmasa notiqning
obro‘sizlanishiga olib keladi. Xar bir ma’lumotga jiddiy va ilmiy yondoshuv talab
qilinadi. Bugungi kunda televidenie, radio, internet hamda gazeta va jurnallar orqali ma’lumotlar tez etib kelmoqda. Zamonaviy notiqlik san’atidagi muammo - ma’lumotlarni to‘g‘ri ajrata bilish.
Notiq qaerdan va qanday ma’lumotni olishi uning nutqini qurilishining asosiy poydevori bo‘lib xizmat qiladi. Nutqdagi birinchi ma’lumotni ochib berish uchun keltiriladigan siyosiy, ilmiy, axloqiy, ma’naviy, ruhiy taxlillar orqali u ikkinchi darajadagi ma’lumotga aylanadi. Ya’ni birinchi ma’lumot barcha uchun tushunarli bo‘ladi, u yangi sifat bosqichiga ko‘tariladi, ma’lumotni ma’nosi, xaqiqatligi isbotlanadi. Nutq ma’nosi asosini - xaqiqat tashkil qiladi. Go‘zal so‘zlardan tashkil topgan so‘zlar yig‘indisi bilan insonlarni aldab bo‘lmaydi. Notiq nutqning ravonligi, ma’noli go‘zal nutqi bergan ma’lumotlarining yangiligini, badiiy asarga o‘xshatish mumkin. Birinchi ma’lumotni, ikkinchi ma’lumotga aylantirdik. Endi bu ma’lumotni ochib berish uchun muammoli vaziyatlardan foydalanish lozim. Auditoriyaga ijtimoiy xayotdagi xolatlardan kelib chiqib, masalani o‘rtaga tashlash kerak – shunda muammo yuzaga keladi. Shu muammoni xal qilish uchun xar - hil muammoli vaziyatlarni sharxlab isbotlash kerak bo‘ladi. Demak berilgan birinchi ma’lumotni xaqiqatga yoki sarobga aylantirish notiqning san’atiga, bilimiga, maxoratiga bog‘liq. Nutqda xar bir fikr mantiqan asoslangan taqdirdagina, uning ta’sirchanligi kuchli bo‘ladi. Mantiq - fani grekcha "logos" so‘zidan olingan bo‘lib, nutq, fikr, o‘y demakdir. U - fikrlash qonunlari, shakllari va usullarini o‘rgatuvchi fandir. Aniqlik, izchillilik va dalillilik – to‘g‘ri fikr yuritishning zaruriy xususiyatidir. Nutq to‘g‘ri bo‘lishi uchun fikrlar aniq va muayyan, bir - biriga izchil suratda bog‘langan bo‘lishi lozim, fikr yurgizayotgan mavzudan chetga chiqmaslik zarur, mazmunida mantiqiy ziddiyatlar va poyma-poy, dudmal gaplar bo‘lmasligi kerak. Xukmlar va xulosalar asosli bo‘lmog‘i lozim, yo‘ksa, ular ishonarli bo‘lmay qoladi. Mantiqiy fikrlash usullari bular: - solishtirish, analiz, sintez, abstraqlash va umumlashtirish.
Solishtirish shunday bir mantiqiy usuldirki, bu usul vositasi bilan ob’ektni
olamdagi predmetlar va voqealarning bir-biriga o‘xshashligi va bir-biridan farqi
aniqlab olinadi. Solishtirish ya’ni taqqoslash natijalarining to‘g‘riligini belgilaydigan zaruriy shartlar quyidagilar:
1. Bir-biri bilan xaqiqatdan real tarzda bog‘lanishi bo‘lgan buyumlarni taqqoslash kerak.
2. Taqqoslashning to‘g‘riligini isbotlash solishtirishlikka nimani asos qilib
olishlikka bog‘liq.
3. Ikki yoki bir necha buyumni bir belgi asosida olib, ayni bir nisbatda taqqoslash kerak.
4. Xar qanday solishtirish daf’atan duch kelgan belgilarga qarab emas, balki
taqqoslanadigan buyumlar uchun muhim ahamiyati bo‘lgan belgilarga qarab
qilinmog‘i lozim.