4-mavzu: nutq uslublaridan to‘G‘ri foydalanish reja

Shirinsuxanlik ham katta san’at. Shirin so‘z bilan kishining ishonchi va
qalbini egallash mumkin. Unda yuz ifodasi tilning ko‘rki hisoblanadi. Muomala
madaniyatida so‘z aqldan kuch, tildan ixtiyor oladi. Til shunday kuchga egaki,
suyaksiz bo‘lsa ham “suyakka tegishi”mumkin. Muomala odobi boshqa kishilar qadr-qimmatini, izzatini joyiga qo‘yishni, an’anaviy axloqiy me’yoriy talablarini bajarishni taqazo etadi. Shuning barobarida, u insondagi yaxshi jihatlarni namoyon etishi, ko‘zga ko‘rsatishi bilan ham ajralib turadi. Uning eng yorkin, eng sermazmun va eng ifodali namoyon bo‘lishi so‘z, nutq vositasida ro‘y beradi. So‘zlash va tinglay bilish, suhbatlashish madaniyati –muomalaning muhim jihatlarini tashqil etadi. Shu bois, muomala odobi o‘zini, eng avvalo, shirinsuhanliq kamsuqumliq bosiqliq hushfe’llilik singari axloqiy me’yorlarda namoyon qiladi.
Muomala odobining yana biri bu – insoniy nigoh. Ma’lumki, odamning
nigohida, yuz ifodasida, qo‘l harakatlarida uning qay sabablardandir tilga
chiqmagan, so‘zga aylanmagan hissiyoti, talablari o‘z aksini topadi. Chunonchi,
suhbatdoshining gapini oxirigacha eshitmay, qo‘l siltab ketishi yoki fikrini bo‘lib,
qo‘pol muomalada bo‘lishi madaniyatsizlikni anglatadi. Suhbatdoshni fikrini
noto‘g‘ri deb bilgan taqdirda ham tarbiyali va kamtar inson “Menimcha
adashdingiz?” “O‘zr, men boshqa fikrdaman”, “Kechirasiz, men sizning
fikringizga qo‘shilmayman” degan iboralar bilan murojaat qiladi. Hech qachon
“umuman noto‘g‘ri”, “bu to‘g‘rida hech narsani tushunmaysiz”, “ bu narsani yosh bola ham biladi” degan iboralarni ishlatish mumkin emas.
Gapirayotgan insonni fikrini bo‘lib, “Bo‘lishi mumkin emas”, “O‘zingiz
ishonasizmi?” tarzidagi iboralar bilan chalg‘itish ham odobsizlik sanaladi.
Xushmuomalalik va xushfe’llilikning mug‘ombirlikdan va qalbaki
tortinchoqlikdan kelib chiqmasligi, samimiy, tabiiy va beg‘araz, har qanday
mug‘ombirlik va soxta tortinchoqlikdan xoli bo‘lishi kerak
Hamma davrlarda suhbat, muloqot inson muomalasining asosini tashqil qilgan.
Suhbat – bu insonlar o‘rtasidagi fikrlar almanishuvi bo‘lib, u aqllilik va chiroyli
so‘zlashdan ibora bo‘la olmaydi. Ba’zi insonlar qanday qilib gap boshlashni
bilishmaydi, gapirganda o‘zlarini yo‘qotib qo‘yadilar. Juda ko‘p keraksiz so‘zlarni,
ishlatadilar. Bugungi kunda ba’zi yoshlarimiz nutqidan mamnun emasmiz. Chunki
ularning nutqi umuman yo‘q hisob, gaplari faqat jargon va xunuk so‘zlardan iborat.
Agar suhbatdoshingizning nutqi jargon so‘zlar bilan to‘lib-toshgan bo‘lsa, o‘zi
qiynalib poyma-poy gapirsa, talaffo‘zi yaxshi bo‘lmasa, ohangi quloqqa yoqmasa,
eng mazmundor suhbat ham o‘z qimmatini yo‘qotadi. Hamma vaqt aniq-ravshan,
hovliqmasdan, muloyimlik va mayin ovoz bilan gapirishga harakat qilish kerak
Hovliqib aytilgan so‘zni tushunish qiyin bo‘ladi, juda cho‘zib, sekin gapirish esa
kishining sabr-kosasini to‘lib toshiradi. Talaffo‘z etilgan har bir so‘z, bo‘g‘in va
ohang aniq va ravshan jaranglashi lozim. Juda nozlanib gapirish ham xunuk odat.
O‘z ona tilini hurmat qilgan inson uni bo‘zilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Horijiy
so‘zlarning aniq ma’nosini bilgan va ularni to‘g‘ri talaffo‘z eta oladigan kishi,
zarurat bo‘lsa, ularni o‘z nutqida ishlatishi mumkin.
Ovoz, ohang. Suhbatning tavsifini belgilab berish uchun so‘z boyligi va
so‘zning grammatik qurilishi etarli emas, bu erda gaplashish ohangi va intonatsiya
muhim rol o‘ynaydi. So‘zlashish ohangi iroda va emotsional ta’sirni, hissiyotni aks
ettiradi. So‘zlashish ohangidan hatto kishining kayfiyatini bilish mumkin. Ohang
ma’lum darajada kishining xulqini ham aks ettiradi. Yani suhbatdoshimizning
tarbiyali yoki tarbiyasizligini ko‘rsatadi. Yurish-turish vaziyatlari qanchalik
ahamiyatga ega bo‘lsa, so‘zlashish ohangi ham shunchalik ahamiyatga ega. Bitta
so‘z yoki iboraning o‘zi qanday ohangda aytilganligiga qarab bizga har xil ta’sir
etishi mumkin. Ko‘pincha aytilgan so‘z emas, balki haqoratomo‘z ohang kishini
ranjitadi. Ohangizning chiroyligi yoki ingichkaligi bilan siz bevosita atrofdagilarda
og‘ir yoki engil kayfiyat uyg‘otasiz. Ifodalanayotgan so‘zlarning ma’nosi umuman
tinglovchilarga hech qanday ta’sir bermaydi. U suhbatdoshingizning javob berish
imkoniyatini yaxshilash darjasida bo‘lsa bas. Haqiqiy ma’lumot so‘z ohangizdadir.
Asosiy xavf shundaki na siz va na sizning suhbatdoshingiz nishonga teguvchi bu
bevosita ifodalanuvchi ma’lumotni onglangan tarzda ham onglanmagan tarzda ham
tahlil qila olmaysiz. Har bir zamonaviy inson o‘z ohangini o‘zgartirish imkoniga
ega. Avvalambor, haqqoniy eslashga harakat qiladigan bo‘lsangiz, qachondir siz
o‘z ohangizga nisbatan maqtovlar eshitganmisiz yo‘qmi buni bilib olasiz. Agar
ohangizning yaxshiligiga ishonchingiz komil bo‘lsa, unda ovozingizni tasmaga
yozib olib, uni eshitib ko‘ring. Birinchi eshitishdayoq ko‘pchilik o‘z ohangini hayrat bilan tanib qolishadi. Yoqimli ohang – bunda biz ayollarni nazarda tutyapmiz – odatda nafis ohangdir, baland ham, past ham, tez ham sekin ham emas. Agar sizning ovozingiz boshqalarga yoqmasa, hayotingizdagi tutgan o‘rningizga ohangni mos kelmaganidan bo‘lishi mumkin. ehtimol, siz gaplashayotganda charcharsiz. Boshqa nutqdagi qusurlar ham to‘g‘irlansa bo‘ladi. Ammo chiroyli nutq uchun faqat ohangning nafisligi etmaydi. Dunyoqarashning boyligi nutqni yanada go‘zallashtiradi. Zero, quruq so‘zlardan iborat chiroyli nutq odamlarda sizga nisbatan bo‘lgan kinoyani uyg‘otadi.Buyuk Mavlono Jaloliddin Rumiy «Ichindagi ichindadir» nomli asarida «So‘z – idrok qilishda so‘zga muhtoj bo‘lganlar uchundir.
So‘zsiz idrok etganning so‘zga qanday ehtiyoji qoladi? Idrok eta bilgani uchun ko‘klarning, erning hammasi so‘zdir. Hafif bir sasni eshitganga baqiribchaqirishning nima hojati bor? Dunyo ham Qur’ondagi «Bo‘l» (Uning amri bo‘l demak edi. U hamon bo‘ldi) so‘zidan bino bo‘lgandir», degan fikrni bildirib ketadi.
Shunday ekan, so‘zlarni mazmun bilan boyitish ham muhimdir. Chiroyli nutq egasi
o‘z nutqi bilan bir necha marotabagina odamlarni o‘ziga jalb qilishi mumkin. Lekin mazmunsiz chiroyli so‘zlar odamlarni me’dasiga tegadi. Ish, martaba, kechinmalar va kayfiyatning yomonligi, betoblik atrofdagilar bilan qo‘pol muomalada bo‘lish huquqini bermaydi. Hatto buyruqni ham muloyimliq bosiq ohang bilan va shu qatori bir vaqtda ishga doir qat’iyyatlik bilan berish mumkin. Buyruq ohangidan faqat bajarilishi shart va majbur bo‘lgan soxalarda Ya’ni harbiylar foydalanishi mumkin. Muhokama - ma’lum bir masala yuzasidan ko‘pchilikni fikrini tuplashni, ma’lum to‘xtamlariga kelishini anglatadi. Muhokamada baxs predmetining hamma tomonlari nazarga tashlanadi. Xar bir ishtirokchi o‘zining erkin fikrlarini o‘rtaga tashlaydi. Mavzu ishtirokchilarning turli xajmdagi diologlari, monologlari asosida
yoritiladi. Muhokamada fikrni og‘zaki bayon etishning xar-hil usullaridan
foydalaniladi.