4-mavzu: nutq uslublaridan to‘G‘ri foydalanish reja

Murojaat qilish – insondan ko‘p narsani talab qilmaydi. U kishini tarbiya
ko‘rganligidan dalolat beruvchi harakatlar majmuasidir. Aslida murojaat qilish har
– xil kechib, bu insonni qayerda, kim bilan, qay paytda, suhbatdosh bilan o‘zaro
munosabatdan kelib chiqqan xolda bildiriladi. Murojaat qilib aytilayotgan so‘zlar
nafaqat unga bo‘lgan hurmat balki, maqsadga muvofiqlikda ham qo‘llanadi.
Murojaat qilib aytilayotgan so‘zlar nafaqat hurmat belgisi, balki, maqsadga
erishish vositasi hamdir. Murojaat vaziyatga, sharoitga, jamoaga, muhitga qarab
yakka shaxsga yoki jamoaga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Biroq, barcha murojaatlar axloq me’yorlariga bo‘ysingandagina ijobiy natija berishi mumkin.
Insoniy munosabatlarda aytilayotgan so‘zlar faqat axloqiy me’yorlarga
tayanadi. Bu esa qarindoshlar, sevishganlar, er-xotin, do‘stu-birodar, mansabdor
shaxs va xodim o‘rtasidagi munosabatlarda qo‘llaniladigan so‘zlar turlicha
bo‘lishini anglatadi. Murojaat ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan munosabat turi bo‘lib, ular og‘zaki yoki yozma ko‘rinishga ega. Murojaat qilish ham bir necha turlarga bo‘linadi: ular – rasmiy, ishonchli, intim va egasiz.
Rasmiy murojaatlarda «xonimlar va janoblar» deb jamoatga murojaat
qilinadi. Rasmiy murojaatlar mehnat jamoasida rahbarga, ishlab chiqarish
korxonalarida yetakchi mutaxassisga, ta’lim muassasalarida ta’lim beruvchi
ustozga, harbiy va huquq tartibot organlarida unvoni katta zobitlarga, davlat
ahamiyatiga molik tadbirlarda jinsga qarab yoki barchaga rasmiy murojaat qilinadi.
M: yakka shaxsga nisbatan janob Toxirov deb murojaat qilish mumkin. Agar
familiya ishlatilmasa janob direktor, direktor xonim deb murojat qilish maqsadga
muvofiq. O‘rtoq Abdullaev, o‘rtoq general, ya’ni “o‘rtoq” so‘zi harbiylar
qo‘llaydilar. elchilar hamda yuqori martabali insonlarga nisbatan “Janobi oliylari”
deb murojaat qilinadi. Rasmiy munosabatda faqat sizlab gaplashiladi. Rahbarning
qo‘l ostidagi barcha kishilar bilan bo‘lgan munosabatida ham, 9 yoshdan yuqori
bo‘lgan maktab o‘quvchilardan tortib, talabalar bilan bo‘lgan munosabatda ham,
notanish insonga murojaat qilganingizda ham sizlab murojaat qilinadi.
Ishonchli munosabatlarda yaqin insonlar, qarindosh-urug‘, hamqishloq,
vatanishlarga qilinadigan munosablarga aytiladi. Bunday munosabatlarda «Sen»
deb faqat oilada yoki yaqin munosabatlarda murojaat qilish mumkin. «Amaki»,
«xola», «tog‘a», «opoqi», «kelinoyi» va boshqa qarindoshlar o‘rtasida
Shevadan kelib chiqqan xolda murojaat qilish mumkin. «Yaxshi yigit» yoki
«yaxshi qiz» degan so‘zlar yoshlarga qarata qo‘llaniladi. Jamoat joylarida kasbi kor
darja hamda yoshga qarab shofyor, doktor, o‘quvchilar,talabalar, yo‘lovchilar,
qizlar, yigitlar, bolalar kabi nomlarni ishlatish mumkin. Intim, ya’ni yaqin
munosabatlarda «azizim, jonim, begim, oyim, yuldo‘zim» kabi murojaatlarni
uchratamiz. egasiz murojaatlarz munosabatda –“Kechirasiz falonchi ko‘cha
qayerda?”, “Aytib berolmaysizmi soat necha bo‘ldi?”, “Ruxsat bersangiz
kirsam”va boshqalar. Intim murojaatlarda shaxsga nisbatan chiroyli, Yoqimli, erkalash ma’nosidagi so‘zlardan foydalangan xolda murojaat etiladi: “Azizim”,
“Mehribonim”, “Jonim”, “Begim” kabi so‘zlardan o‘rinda va samarali foydalanish
zarur. Murojaatning bu turi insonning didli va farosatli ekanligini ham belgilaydi.
Biroq, ushbu so‘zlarni bemavrid ishlatish insonni bachkanalikka olib keladi.
Ayniqsa, “jonim” so‘zini barchaga nisbatan ishlatish aslo mumkin emas, bu so‘z
faqatgina nikohdan o‘tgan, hayotini bir-biri bilan bog‘lagan kimslarga nisbatan
ishlatilsa maqsadga muvofiq. Nomsiz murojaatlarda shaxsni kim ekanligini yaqindan bilish katta ahamiyatga ega emas. Bunday murojaat qisqa mazmunda bo‘lib, biror noma’lum ob’ekt yoki sub’ektni aniqlash, u haqda muayyan ma’lumot olish uchun qo‘llaniladi. Masalan, “Kechirasiz, Olmazor ko‘chasini ko‘rsatib yuborsangiz?”,
“Hurmatli yo‘lovchilar yo‘l haqini o‘z vaqtida to‘lashni unutmang”, “Doktor
bolamni ko‘rib qo‘ysangiz, issig‘i tushmayapti.” singari murojaatlarda shaxsning
aniq ismi ko‘rsatilmasada, u haqdagi ma’lumotlar va aytiladigan fikrlar tushunarli
bo‘ladi.
Aslini olganda, O‘zbekistonda murojaatning aniq bir shakli yo‘q. Ko‘p Yangi tanishgan odam bilan munosabatda tushunmovchilikdan saqlanish
uchun tashrifnoma juda qulaydir. Chet mamlakatlarda tashrifnoma juda keng
qo‘llaniladi. Ularning rahamlari hamda o‘lchamlari qat’iy qoida bilan
cheklanmagan. Inson o‘z tashrifnomasini tutqazar ekan, kelajakda shaxsiy hamda
ish bilan bog‘liq aloqani qo‘llab-quvvatlayotganini bildiradi.