4-mavzu. O‘zbek tili tarixiy grammatikasining manbalari; adabiy-badiiy manbalar, qardosh tillar va sheva materiallari, ularda qo‘llangan yozuv tizimlari Reja

Sakkokiy. XV asrning boshlarida Movarounnahrda (asosan, Samarqandda) ijod etgan. Badiiy va mazmun jihatdan mukammal ajoyib g‘azallari bilan mashhur bo‘lgan.
Yaqiniy. XV asming birinchi yarmida Hirotda ijod etgan, uning “O'q-yoyning munozarasi” asari bizga ma’lum.
Ahmadiy. XV asrda ijod etib, “Sozlar munozarasi” asari bizgacha yetib kelgan.
Yusuf Amiriy. XV asrning boshlarida Hirotda, Shohruhning o‘g‘li Boysung‘ur Mirzo saroyida ijod etgan. Uning devoni, “Dah- noma” (1429—30), “Bangu chog‘ir munozarasi” asarlari bizga ma’- lum.
Mir Haydar. XV asr boshlarida “Telba” taxallusi bilan ijod etgan. Uning “Mahzanul asror” asari bizgacha yetib kelgan.
Xo‘jandiy. XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Xo‘jandda (ta- xallusiga ko'ra, asl ismi esa ma’lum emas) ijod etgan. “Latofatno- ma” asari bilan mashhurdir.
Husayniy. Temuriylar sulolasidan bo‘lmish Abulg‘oziy Husayn Boyqaroning taxallusidir (1438—39-yili tug‘ilib, 1469— 1506-yillarda Xurosonda hukmronlik qildi). Uning devonlari bizgacha yetib kel­gan.

14. 
    asr oxiri — XV asr boshlarida ijod etgan shoirlardan yana Javhariy, Qambar o‘g‘li, Qosim, Mansur baxshi, Gadoiy, Mir Sayid, Haydar Xorazmiy va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.
    

Shunisi muhimki, Navoiygacha bo‘lgan bu shoirlarning asar- larida eski turkiy til an’analari davom ettirilishi bilan birga, jonli til xususiyatlari ko‘proq o‘rin egallaydi.
XV, XVI va XVII asr boshlaridagi adabiy til

14. 
    asrning ikkinchi yarmi Alisher Navoiy va uning zamondoshlari yaratgan adabiy asarlar tili bilan xarakterlanadi. Alisher Navoiy o‘zbek adabiy tilini mukammallashtirish va yuqori pog‘onaga ko'tarishga muvofiq bo‘ldi. Hozirgi kunda Alisher Navoiyning 30 dan ortiq ilmiy, adabiy, tarixiy asarlari ma’lum¹⁸.
    

XV asrning birinchi yarmida diniy mazmundagi bir qancha nasriy asarlar ham yaratildi. Bular “Siraju-l-qulub” (1432-yili Yazd sliahrida Mansur baxshi tomonidan tuzilgan, uyg‘ur yozuvida yozilgan). “Me’rojnoma” (1436-yili Malik baxshi tomonidan tu- zilgan). “Tazkirayi avliyo” (Mansur baxshi tuzgan), “Baxtiyorno- ma” (ikki nusxasi ma’lum, 1435-yili ko‘chirilgan) va boshqalar.
Bu asarlarning tili sodda va jonli tilga juda yaqin bo'lib, eski o‘zbek tilining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Eski o‘zbek adabiy tili awal qoraxoniylar davrida, keyinroq Oltin 0‘rda va Movarounnahrda qoilangan adabiy tilning davomi, uning yangi, taraqqiy qilgan shakli edi. Eski o‘zbek adabiy tili mahalliy turkiy va qisman eron urugiari tili, qipchoq va o‘g‘uz tillarining ta’siri va aralashishi natijasida shakllandi. Eski o‘zbek adabiy tili butun 0‘rta Osiyoda, Qozog‘iston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Tatariston, Boshqirdiston, Qashqar, Hirotgacha yoyiladi. Ko‘plab yozuvchi va shoirlar XIX asrga qadar eski o‘zbek adabiy tili an’analari asosida ijod qilib keldilar. Bu davr adabiy tili an’analari, ayniqsa nasriy asarlarda, qisman nazmda uzoq asrlargacha davom etdi.
Eski o‘zbek adabiy tilini ba’zi sharqshunoslar “chig'atoy tili” deb ham yuritadilar. Mo‘g‘ullar davrida Movarounnahr va Mo‘g‘uliston (Sharqiy Turkiston va Yettisuv hududi) Chingizxon- ning o‘gii Chig'atoyga qarashli bo‘lib, Chig‘atoy ulusi deb nom- lanar edi. XIII asrning oxirida bu ulus Movarounnahr va Mo‘g‘u- listonga bo‘linib ketadi. Shu tarixiy sababga ko‘ra, bu katta hududga yoyilgan adabiy til ayrim olimlar tomonidan “chig‘atoy tili” deb yuritilgan, ammo bu hududdagi adabiy tilning Chig‘atoyga, mo‘g‘uIlarga va ularning tiliga hech qanday aloqasi yo‘q. Bu hudud- da yashagan aholi o‘z davrida “chig‘atoy ulusi” deb nomlangan ekan, bu hududda yashab ijod etgan yozuvchi va shoirlarning tili “chig‘atoy tili” deb nomlangan, zotan o‘sha davr yozuvchi va shoirlari (Sakkokiy, Lutfiy, Atoiy, Alisher Navoiy) o‘z tillarini turkiy deb nomlaganlar.
Navoiy, Bobur va ularning izdoshlari eski o‘zbek adabiy tilining takamuliga asos soldilar. Alisher Navoiy (1441 — 1501) asarlarida eski o‘zbek adabiy tilini mukammallashtirdi, yuqori bosqichga ko‘tardi. Navoiy juda katta adabiy va ilmiy meros qoldirdi. Uning “Xazoyin ul-maoniy” va “Xamsa” nomli nazmiy asarlari, “Mahbub ul-qulub”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Majolis un-nafois”, “Mezon ul-avzon”, “Vaqfiyya”, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Holoti pahlavon Muhammad” kabi o‘nlab nasriy asarlari bizga ma’lum. Bu asarlarida Navoiy eski o‘zbek adabiy tilini kamolotga yetkazdi. Alisher Navoiydan keyin uning an’analari izdoshlari tomonidan bu jarayon davom ettirildi.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483—1530) o‘zining taŋimai holiga oid asari “Boburnoma” bilan mashhur. Bu nasriy asar til va uslub jihatdan yuksak saviyadadir. Bundan tashqari, Bobur o‘zining latif va go'zal g‘azallari bilan mashhurdir.
Muhammad Solih XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr bosh- larida yashab ijod etgan, uning “Shayboniynoma” asari 1510-yilda yozib tugatilgan. Asar nazm yo‘li bilan yozilgan bo‘lishiga qaramay, tili sodda va hozirgi zamon tiliga ancha yaqin. Asar tilida ba’zi sheva xususiyatlari ham aks etgan.
Majlisiyning (XVI asrning birinchi yarmida Xorazmda ijod etgan) “Qissayi Sayfulmulk” dostoni, Abdulvahob xo‘ja o‘g‘li Ppshoxojaning (taxallusi — Xoja, XVI asrda ijod etgan) “Gulzor” va “Miftohul adl” asarlari eski o‘zbek tili an’analarini o‘zida aks ettirgan.
Eski o‘zbek tili 0‘rta Osiyo adabiy tilining bevosita davomidir. 0‘rta Osiyo adabiy tilidagi asosiy xususiyatlar eski o‘zbek tilida davom etadi. Shu bilan birga, ba’zi til xususiyatlari eski o‘zbek tilida o‘zgaradi. Bu hoi til taraqqiyoti tufayli ro‘y beradigan tabiiy va qonuniy hodisadir. Masalan, eski o‘zbek tilida d tovushi, aso- san y bilan almashadi; shart fe’lining qo‘shimchasi -sfl/‘tamoman -sa shakliga o‘tadi; kelishik affikslaridan oldin qo‘llanadigan n (ininda) tovushi eski o‘zbek tilida kam uchraydi; sonning to'rtinch, beshinch shakllari ishlatiladi; tushum kclishigining -igV-ig shakli, jo‘nalish kelishigining -g¹⁹aru/-garu shakli, vosita kelishigi qo‘shim- chasi tamoman qo'llanmaydi; ravishdosh va sifatdoshning qadim­gi shakllari iste’moldan chiqadi; yangi ko‘makchilar qo‘llaniladi (ko‘ra, yarasha va boshqalar); harakat nomining -moq shakli kamroq qo‘llanib, uning o‘rnida -ish shakli ko‘proq ishlatila boshlaydi va boshqalar.
V bosqich. Yangi o‘zbek adabiy tili (XVII—XXasr boshlari).
Bu davr Alisher Navoiy asos solgan adabiy tilni so‘zlashuv liliga yaqinlashtirish g‘oyasi va harakati bilan ajralib turadi. Eski o'zbek tili an’analari Gulxaniy, Abulg‘ozi Bahodirxon asarlarida o'zgara boshlaydi. Ayniqsa, Abulg‘oziy Bahodirxonning (1603— 1664) “Shajarai tarokima”, “Shajarai turk” asarlarining tili jonli so‘zlashuv tiliga yaqindir. “Turklarga turkona aytmoq kerak, — deb yozgan edi XVII asrda ijod etgan Abulg'ozi Bahodirxon, — to alarning barchasi fahm qilg'aylar bizning aytgan so‘zimizni”. U o‘zining “Shajarai tarokima” va “Shajarai turk” asarlarini ana shunday ravon tilda yozdi.
Shunday qilib, XVII—XVIII asr adiblarining asarlarida yangi o ‘zbek adabiy tili shakllandi.
XVIII va XIX asrlarning ikkinchi yarmiga kelib, nasriy asarlar tiligina emas, nazmiy asarlar tili ham jonli tilga yaqinlashadi. Umar Baqoiy, Majlisiy, Mashrab, Huvaydo, Nishotiy, Gulxaniy, Faz- liy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy kabi shoirlarning asarlari ana shular jumlasidandir.
Bu vaqtga kelib, adabiyotning yangi shakl va janrlari, mahalliy matbuot va teatr kelib chiqadi.
Ammo Turkistonda nashr qilinadigan gazeta, jurnal va ayrim kitoblar tilida o‘zbek xalqiga tushunarsiz boigan shakllar, so‘z!ar, birikmalar qo'llana boshlandi. Shuning uchun ham XIX asrning oxiri, ayniqsa XX asrning boshlarida gazeta, jurnallarning tili turk, ozarbayjon yoki tatar tili xususiyatlarini o‘zida aks ettirgan chalkash bir ahvolda edi. Oktabr inqilobidan keyin o‘zbek adabiy tilini bir me’yorga keltirish harakati kuchaydi. Ammo, 20-yillar- da ham adabiy til masalasi uzil-kesil hal boMmadi. Adabiy til sifatida jonli tildan uzoq bo‘lgan eskj o‘zbek tili (“chig‘atoy tili”)ni qabul qilish yoki adabiy tilni jonli tilga yaqinlashtirmoqchi boiib, uni sheva tiliga aylantirish an’analari yoxud yangi so‘z, shakl va birikmalar yasab, tilni sun’iylashtirish harakatlari bo‘ldi‘. Faqat 30-yillarga kelib, xalq ommasiga tushunarli bo'lgan, eski o'zbek tili an’analarining va sheva xususiyatlarining ommaga tushunarli bo‘lgan eng yaxshi tomonlarini o‘ziga singdirgan hozirgi o‘zbek tili shakllandi.
VI bosqich. Hozirgi o ‘zbek adabiy tili XX asr boshlaridan shakl- lana boshladi. Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Ashurali Zohiriy va boshqa olimlar o‘zbek adabiy tilining nazariy asoslarini yarat- dilar, turli lug‘atlar tuzdilar. Bu davrda murakkab boy o‘zbek she- valarini G‘ozi Olim, E.D.Polivanov kabi olimlar chuqur 0‘rgandilar¹. 0‘zbek adabiy tili me’yorlarini belgilashda A. Fitrat, A. Qodiriy, O. Usmon, A. Cho‘lpon, U. Nosir va boshqalar badiiy asarlarining til xususiyatlariga ham asos solindi. XIX asrning ikkinchi yarmida yozilgan Muhammad Karimxo'janing «Turkcha qoidalari», Is’hoqxon Ibratning «Lug‘at»i, V. Nalivkin, N. Ostroumov va boshqa olimlarning sart (0‘zbekcha, turkcha) tili bo'yicha yozgan qo‘llanmalari, XX asrning 20-yillari yozilgan A. Fitratning «Sarf» va «Nahv» asarlari va A. Zohiriy, Sh. Rahimiy, Q. Ramazon, Sh. Zunnun, Elbeklarning o‘zbek tili haqidagi risola va maqolalari hamda XIX—XX asr matbuot tili adabiy tilning shakllanishida katta hissa qo'shdi.
XX asrning 30-yillariga kelib hozirgi o‘zbek adabiy tilining qoidalari shakllanib, bir qator darslik, qoMlanmalar, lug‘atlar, maqolalar nashr etildi va yagona qoida-qonunlarga asoslangan o‘zbek adabiy tili maktablar va oliy o‘quv yurtlarida o'qitila boshladi. Bu davrdan boshlab o‘zbek tili tarixi, shevalari va boshqa sohalar bo'yicha ham bir qator monografiya, ilmiy maqolalar nashr etildi, o'zbek tilining hamma sohalari bo‘yicha tilshunos olimlar shakllandi.
I. Tekshirish uchun savollar

1. 
   Adabiy til tarixi fanining maqsad va vazifalari, o‘rganish uchun adabiyotlar.
   
2. 
   Adabiy til tarixini davrlashtirish va bu davrlarning muddatlari.
   
3. 
   0‘zbek, umuman, turkiy tillarni o‘rganishda va davrlash- tirishda A. Radlov, A.M. Sherbak, E. Fozilov fikrlari.
   
4. 
   0‘zbek xalqi va tilini shakllantirishda ishtirok etgan qabila va urug‘lar.
   
5. 
   0‘zbek adabiy tilini shakllantirishda Alisher Navoiygacha bo'lgan adiblar.
   
6. 
   Alisher Navoiyning o'zbek adabiy tilini shakllantirishdagi xizmatlari.
   
7. 
   0‘zbek adabiy tilini shakllantirishda ishtirok etgan 0‘rta Osiyo, eski o‘zbek, yangi o‘zbek adabiy tili adiblari.
   

1 “Turk” atamasi ctnik ma’nodagina emas, bir necha qabilalarning siyosiy birlashmasi ma’nosida ham qo'Uangan. S. P. Tolstov ta’biricha, “turk” - yosh, uylanmagan yigit ma’nosini ham anglatgan.

2 Ilmiy adabiyotda Markaziy Osiyoda milodgacha yashagan turli turkiy urug'larni uyg‘urlar deb nomlangan (qarang: A.M.IltepbaK, rpaMMaTHHecKHii ouepK H3biKa tiopkckhx tckctob X—XIII bu. H3 BOCTOHHoro TypKHCTaHa, MocKua-JIcHHHrpaa, 1962, CTp.13).

3 ibn Muhannaning aytishicha, qang‘li tilida maxsus lingvistik asar yaratilgan.

4 Mahmud Koshg‘ariy. Turkiy so‘z!ar devoni. 1 tom, 66-bet.

5 PamioB B.B. JIpjibiKH Teuyp Kyniyra h ToxTaMbiuia, 3BO PAO, t.III, Bbitı.2, 1888, crp.2.

6 A.M.Ut^lıep6aK. FpaMMaTHKa CTapoya6eKCKoro siabiKa, ctp.13.

7⁵ Zahiriddin Muhammad Bobur. “Boburnoma”. 1-qism, O'zbekiston Davlat nashriyoti, Toshkent, 1948-y., 18-bet. A.M.Sherbak ham bu fikrni tasdiqlaydi: A.M.lHaepѲaK. rpaMMaTHKa cTapoy36eKCKoro sribiKa, cTp.13.

8 Radlov V.V. Ko‘rsatilgan asar.

9 Qiyos uchun: Lutfiyda — 71, 16, 9 foiz, Sakkokiyda — 69, 15, 15 foiz, Husayniyda — 60, 17, 16 foiz. EaxpaM BaaeB. JleKcmca npoiiJBeaeHuii AjtHUiepa HaBOH, AHU, TatuKeHT, 1989 r., cTp. 12.

10 Navoiy asarlari lug'ati, tuzuvchilar P.Shamsiyev va S.Ibrohimov, G‘afur G‘ulom nomidagi mlabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1972-yil, 20—70-betlar.

11’ liobur. “Boburnoma”. Toshkent, 1989-y., 6-bet.

12 CaMOHJioiiim A.H. HeKOTopwe aonojiHCHHH k KJiaccHclmKaunn TypeuKtix H3hkob, ricTepGypr, 1922.

13 EacicaKOB H.A. BBeaeHne b H3y>ıcnnsı tiopkckhx hjwkob. M., 1962, crp. 148—183.

14 ManoB.C.E. flabnc xeJiTbix yürypoB, AaMa-ATa, 1957, crp. 6.

15 ypKwcTaHä, MocKBa-JIeHHHrp;m, 1961. FpaMMaraKa cTapoyjѲeKCKoro MJbiKa. MocKBa-

16JlcHHHrpaā, 1962.

17* C)‘ı1a Osiyo Davlat universitcti asarlari. 0‘zbek tili va adabiyoti masalalari, Toshkcnt, 1957.

18 A.M.LU,ep6aK. FpaMMaTHKa crapoy36eKCKoro Ji3biKa, crrp.13.

19 Qarang: Eopobkob A.K. y36eKCKH(i JiHTepaTypHbiii mjwk b nepwoa 1905—1917 rr. y4nearH3, TauiKeHT, 1941 r.