4-mavzu: Qadimgi davr tarixshunosligi

Sug‘d tilida bitilgan yodgorliklar. Sug‘d tilidagi manbalar asosan, mil.av. IV - milodning X asrlariga oid boiib, turli mazmundagi huquqiy hujjatlar: ahdnomalar, nikoh shartnomalari, oldi-sotti hujjatlari, tilxatiar, Sug‘d, Shosh, Turk va Farg‘ona hukmdorlari o‘rtasidagi yozishmalar, xo‘jalik hujjatlari hamda farmonlardan iborat. Ushbu hujjatlar Sug‘diyona, Mug1 qal’asi, Afrosiyob, Qirg‘iziston va Sharqiy Turkiston hududlaridan topilgan. Bular orasida Mug qal’asi xarobalaridan 1932-yilda topilgan hujjatlar alohida ahamiyatga ega.
Mazkur hujjatlar 1932-yilning bahorida Tojikistonning Varziminor (hozirgi Zaxmatobod) tumaniga qarashli Xayrobod qishlog‘ilik A. Po‘lotiy tomonidan ochilgan. Hujjatlar soni 79 ta bolib, bulardan 74 tasi qadimgi sug‘d, 1 tasi arab, 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. Ular har xil materiallar: charm, taxta va qog‘ozga yozilgan. Hujjatlar Sug‘d dehqoni, katta yer egasi va mahalliy hukmdor Devashtich (708-722-yy.) va yirik mansabdorlar - framandar, shuningdek, Xoxsar hamda Kshtut dehqonlarining shaxsiy arxiviga tegishli bo‘lib, Sug‘dning VIII asrning birinchi choragidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Mug‘ qal’asidan topilgan hujjatlar A. A. Freyman, A. V. Vasilev, I. Yu. Krachkovskiy, V. A. Livshits, М. N. Bogolyubov va О. I. Smirnova, mahalliy tadqiqotchilardan M. Is’hoqov hamda U. N. Mansurov tomonidan batafsil o‘rganilgan.
Mug‘ qal’asi hujjatlarining topilishi tarixi va ular haqidagi dastlabki ma’lumotlar 1934-yilda Leningradda maxsus to'plam shaklida “Согдийский сборник da e’lon qilindi. Ayrim hujjatlaming tarjimasi I. Yu. Krachkovskiy va A. A. Freyman tomonidan 1934-yilda e’lon qilindi. Huquqiy hujjatlar va maktublar tarjimasi, zariir izoh va tadqiqotlar bilan V. A. Livshits tomonidan chop etildi. 1961 va 1965-yillarda 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti xodimlari ilmiy safar chog‘ida Samarqandning Afrosiyobida V-VI asrlarga oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy mehmonxonasining devorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo‘lib, ular orasida oq kiyim kiygan Chag‘oniyon elchisining surati ham bor. Uning etagiga sug‘d tilida 16 satrdan iborat ishonch yorlig‘i yozilgan edi. Ushbu yozuvlar VII asr o'rtalaridagi xalqaro munosabatlar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Samarqandda topilgan yozuvlar IX asrga oid uchta: sug'd, qadimgi turk va xitoy tillarida yozilgan turk xoqonining qabr toshidagi bitiklar hisoblanadi. Bunday hujjatlar sug‘diylarning Qozog‘iston, Qirg‘iziston hamda Sharqiy Turkistondagi savdo koloniyalaridan ham topilgan. Bular orasida ayniqsa A. Steyn (1862-1943) tomonidan 1907-yilda Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyati) va Turfon (Sharqiy Turkiston)dan topilgan hujjatlar, Talas daryosining o‘ng sohilida, hozirgi Talas shahridan 7 km shimolda joylashgan Kulonsoy hamda Teraksoy daralarida qoyatoshlarga o‘yib bitilgan yozuvlar alohida e’tiborga molik.
Mazkur yozuvlar IV-XI asrlarda Sug‘d koloniyalarining ijtimoiy ahvoli haqida, ayniqsa, 0 ‘rta Osiyo va Uzoq Sharq mamlakatlari o‘rtasidagi savdo aloqalari va bunda sug‘diylaming roli haqida qimmatli ma’lumot beradi. Dunxuan va Xo‘tan hujjatlari A. Steyn, Talasdan topilgan yozuvlar esa V. A. Kallaur, М. Ye. Masson, D. F. Vinnik, A. A. Asanaliev, K. Ashiraliyev va U. Jumagulovlar tomonidan o‘rganilgan.
“Хвадай намак” (“Подшохнома”) qadimgi Eronning 627-yilgacha bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan ma’lumot beruvchi tarixiy asar bo‘lib, pahlaviy tilida yozil'gan. Sosoniylar podshosi Yazdigard III (632-651 yy.)ga yaqin kishi tomonidan 632- 637-yillar oralig'ida yozib tugallangan. Asar ayniqsa, Ahamoniylar, Ashkoniylar va Sosoniylar tarixi bo‘yicha muhim manbalardan biri hisoblanadi. “Xvaday namak”ning o‘zi ham, mashhur shoir, olim va tarjimon Abdulloh ibn Mukaffa (721—757-yillar) tomonidan qilingan tarjima (“Сияр ал-мулук” deb atalgan) ham bizgacha yetib kelmagan. Lekin, uning ayrim parchalari Yaqubiy (897- yoki 905-yilda vafot etgan), ibn Qutayba (828-889-yillar), Tabariy, ibn al-Asir, shuningdek, Abulqosim Firdavsiyning “IIl0XH0Ma”sida saqlanib qolgan.