4-mavzu: Qadimgi davr tarixshunosligi

1. Yasna (Yasna) — boshqa qismlar orasida eng asosiylaridan biri. Ushbu qism o‘zida 72 bobdan iborat hot yoki gotlarlardan tashkil topgan. Uning eng qimmatlilari 28-34, 43-51, 53-boblar bo‘Iib, unda Zardushtning Axuramazda (Axura Mazda)ga she’r-madhiyalari o‘rin olgan.
2. Vispered / Visparad (yoki Visprat) — “Yasna” qismiga qo‘shimcha madh va ibodat matnlaridan iborat bo‘lib, 24 bobni o‘z ichiga oladi.
3. Videvdat (yoki Vendidat) — “Devlarga qarshi qonunlar” bo‘lib, ushbu qismda yana turli ko‘rsatmalar, zulmat va yovuzlik xudosi Ahriman boshqaruvchi yomonlik kuchlariga qarshi turishga bag‘ishiangan bo‘lib, asosan, 22 bobdan iborat.
4. Yasht — turli xudolami sharaflovchi qadimgi madhlardan iborat bo‘lib, asosan, Axuramazda va boshqa yaztlami madh etuvchi 22 qo‘shiq-gimnni o‘z ichiga oladi.
5. Xorda Avesto (ba’zan Xurtak Apastak) — “Kichik Avesto” sifatida tarjima qilinib, o‘rta fors tilida yozilgan va kundalik ibodat kalimalarini o‘z ichiga olgan. Unda qadimgi madhlardan ham turli parchalar keltirilgan.
6. Mayda qismlar — turli saqlanib qolmagan “Avesto” qismlaridan parcha sifatida yetib kelgan fragmentar kalimalardan iborat. Ulardan eng kattalari Nirangistan (pahlaviyda — Nirangistan), Pursishnixa (pahlaviyda - PursiShha), Aogemadaecha (pahlaviyda - Aogamadaeia), Xadoxt-nask (pahlaviyda - Hadoxt Nask), Afrin-i Zardusht (pahlaviyda - Afrin T ZarduSt), Vishtasp-yasht (pahlaviyda - Vistasp Yast)dir. Keyinchalik ushbu izoh-tafsirlar bir kitobga jamlanib, “Zend Avesto” deb atalgan. Avestoshunoslaming bergan aniq ma’lumotlariga qaraganda, yodgorlikning bizgacha yetib kelgan qismi 8 million 300 ming kalimadan iborat.
0 ‘z o‘rnida shuni qayd etish kerakki, Zardushtiylik 0 ‘rta Osiyo hamda Eron hududlarida ming yillar davomida hukmron din bo‘!ib keldi va shubhasiz, ushbu din mahalliy xalqlaming ma’naviy qadriyatlarini shakllanishida muhim rol o‘ynadi.
Zardushtiylik va “Авесто” tarixshunosligi. Zardushtiylik va uning muqaddas kitobiga boMgan qiziqish uzoq tarixga ega. Ushbu mavzu dunyo olimlarining diqqat-e’tiborida bo‘lib, uning tarixiga doir ko‘plab asarlar yaratilgan,
“Авесто” qoiyozmasining paydo bo‘lishi va bizgacha yetib kelishi tarixini kuzatadigan bo‘lsak, hozirgi kunda yo‘qolib ketgan asosiy nusxa “Сосонинлар архетипи” nomi bilan tanilgan. M. Boysning tadqiqotlariga ko‘ra, “Авесто” tilida saqlanib qolgan mavjud eng qadimgi qoiyozma milodiy 1323 yildagi nusxadir “Авесто” matnlarining to‘rtdan uch qismi, shu jumladan, lumia’lum miqdordagi huquqiy, tarixiy va afsonaviy matnlar yo'qolgan.
Katta qismi makedoniyalik Aleksandr tomonidan yo‘q qilinganiga qaramay Sosoniylar davrida ushbu muqaddas kitob matnlarini tiklashga harakat qilindi. X. Xambach “Авесто” matnlarini saqlanish tarixini o‘rganib, ushbu muqaddas kitobni saqlab qolishni Ardasher I Papakan va uning bosh nihoniysi Tansar boshlab bergan30, degan o‘rinli xulosaga keladi. Bu ishni Shopur II davridagi boshqa bosh ruhoniy Adurbad Mahraspandan davom cltirgan, faqatgina Xusrav I Anushervon davri, ya’ni VI asrda o‘z yakuniga yctdi.
Avestoshunoslikning keyingi tadrijiy taraqqiyoti o‘rta asrlar davriga to'g'ri keladi. Xususan, Abu Rayhon Beruniyning “Кадимги халклардан колган ёдгорликлар” asarida “Авесто” haqida qimmatli ma’lumotlar kcltirilgan’. U Hindistonga qilgan safari hamda Xorazm Ma’mun akademiyasidagi faoliyati davomida “Авесто” tilini mukammal o'rganishga harakat qilgan.
Bundan tashqari, Beruniy davrida Xorazm tili tamoman o‘lik tilga aylanmagan edi. Ba’zi tadqiqotchilar, xususan, Jalil Do‘stxoh Beruniyning ayrim fikrlariga asoslanib, “ABecTo”ning bizga noma’lum qismlari yoki o‘sha qismlar mazmuni bilan tanish bo‘lgan bo‘lsa kerak”, degan fikrni bildirgan edi.
“Авесто” haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan asarlardan yana biri Ma’sudiy (X asr)ning qalamiga mansub “Муруж аз-зих,аб” (“Oltin vodiy”)dir. Ushbu muallifhing yozishicha, Aleksandr Istaxr shahrini bosib olgach, “Avesto”dagi tibbiyot, falsafa, riyoziyot va nujum ilmiga doir matnlami yunon liliga tarjima qilib, o‘zini yoqib yuborishni buyurgan edi.
0 ‘rta Osiyo hududiga Arab xalifaligi davrida islom dini va madaniyatining kirib kelishi natijasida zardushtiylik dini hamda uning saqlanib qolgan matnlari, otashxona va boshqa dinga tegishli ramzlar yo‘q qilindi. Aholi orasida ham islomning qabul qilinishi bilan eski dinga ehtiyoj tobora yo‘qolib borgan, bu esa zardushtiylik an’analarini yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lgan.
Natijada, o‘rta asrlarda ushbu din va uning muqaddas kitobini o‘rganishga oid ma’lumotlar deyarli uchraymaydi.
Ammo, shunga qaramay, Eron, Afg‘oniston va 0 ‘rta Osiyo xalqlari qadimgi tarixini o'rganishda “Авесто” muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Chunki, “Авесто” faqatgina zardushtiylik dinining urf-odat va e’tiqodlari jamlangan muqaddas kitob boMibgina qolmay, unda 0 ‘rta Osiyo hamda Eronning qadimgi tarixi, madaniyati va siyosiy tuzumi ham aks etgan. yer yuzidagi eng qadimgi dinlar, shu jumladan, zardushtiylik to‘g‘risida ham ilmiy- tadqiqotlar vujudga kelgan.
Sharqdan farqli ravishda, G‘arbda “Авесто” yodgorligi bilan qiziqish davom etgan va ushbu jarayon XVII-XVIII asrlarda qayta shakllana boshlagan. Mazkur jarayonda Oksford universiteti va uning olimlari o'rni beqiyosdir. Tadqiqotlammg aynan ushbu ta’lim dargohida boshlanishiga sabab sifatida Hindiston va uning mahalliy madaniyatini o‘rganilishi bilan bogMash mumkin. Chunki, inglizlaming Hindistonga nisbatan siyosiy rejalari mavjud bo‘lib, bu reja avvalo, hudud va uning xalqlarini chuqur tadqiq etishdan boshlangan. Natijada, mahalliy dinlardan biri sifatida Hind oikasida saqlanib qolgan zardushtiylik tadqiqotlari aynan shunday pay do bo'lgan edi.
Zardushtiylik va “Авесто”ni ilmiy jihatdan o‘rgangan dastlabki olim Oksford universiteti professori T. Xayd (1636-1703) hisoblanadi. Mazkur tadqiqotchi turli qadimgi forsiy manbalarini o'rganish natijasida 1700-yilda bo'lajak asarning qoralama nusxasini tayyorlagan edi, ammo uning ushbu tadqiqoti asossiz ravishda ko‘plab tanqidlarga uchradi. Ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng, ya’ni 1760-yilda uning tadqiqoti to‘liq kitob holida qayta chop etiladi va bu safar kitob unga ancha mashhurlik keltiradi.
1728-yilda ingliz olimi Jorj Bauje “ABecTo”ning bir necha qismi qo‘lyozmalarini Janubiy Hindistondagi zardushtiy ulamolardan qo‘lga kiritib, Oksford kolleji kutubxonasiga topshiradi. Bu ham Oksfordda ushbu kitobni tadqiqotiga turtki beradi.
Shunday so‘ng 20—30-yil davomida ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar to‘xtab qoldi, ammo XVIII asming 60-70-yillarida zardushtiylikka doir ilmiy izlanishlar qayta tiklandi. Ushbu bosqichning shakllanishida firansuz olimi A. Anketil-Dyuperron (1731—1805)ning xizmati beqiyos.
U 1755-yilda fransuzlaming “Ost-Indiya” kompaniyasi nixsati bilan llindistonga keladi. Awalo, u qadimgi va o‘rta fors hamda sankskrit tillarini puxta o‘rganib, 1758-yilda Surat shahriga keladi va ushbu hududda yashovchi /ardushtiylardan “Авесто” tilini o‘rganadi. 1761-yilda Angliya, 1762-yilda esa I’arijga qaytib keladi. U o‘zi bilan 108 ta noyob qoiyozmalar va turli qadimiy bitiklar olib keladi41. 1763-yilda tadqiqotchi Fanlar akademiyasi a’zoligiga qabul tjilinadi. Faoliyati va tadqiqotlari natijasida 1771-yilda uch tomdan iborat “Зенд Авесто” kitobini nashr ettiradi42. Shundan so‘ng zardushtiylikning asl ma’nosi va maqsadini aniqlashga qaratilgan turli munozaralar boshlanib ketadi. Garchi, Dyuperron tadqiqoti va tarjimasi atrofida ko‘p munozaralar-u bahslar bo‘lsa-da, oxir-oqibatda, uni avestoshunoslikning “kashshofi” sifatida tan oladilar.
Anketil-Dyuperronning tadqiqoti natijasida G‘arb sharqshunoslari “Лвесто”п1 o'rganishga jiddiy kirishadi. Tadqiqotlar turli Yevropa davlatlarida bir davrda boshlanadi. Endilikda deyarli barcha avestoshunoslar Dyuperron inehnatini e’tirof etib, uning matniga suyana boshladilar. Jumladan, Silvestr De Sasi (1758-1838), Tixsen (1734—1815)44, Uilyam Jonc (1746-1794)45 va boshqalar Zardushtni insoniyat beshigidagi birinchi shoir, voiz hamda faylasuf sifatida baholaydi va uni ilm olamiga tanishtirishda A. Dyuperronning xizmati katta ekanligini alohida qayd etadi46. Masalan, fors, semit va eroniy tillar bilimdoni bo‘lgan Silvestr De Sasi47 Sosoniylar davrida “ABecTo”ning pahlaviy tilida yozilgan matnlarini o‘rganib, uning pahlaviy tilidagi sharhlari bilan tanishgach, Dyuperron mehnatini yuqori baholaydi.
Avestoshunoslik tarixshunosligida 1820-yilda J. Rode (1762-1827) tomonidan nashr etilgan “Бактрияликлар, мидияликлар ва форслар ёки зенд халклари” nomli asari muhim bo‘Iib, o‘sha davr diniy qarashlarini ochib berishda “Авесто” haqida ham qisman ma’lumotlar keltirilgan.
Nemis olimlari J. Rode va E. Rask tomonidan XIX asr boshlarida amalga oshirilgan ushbu tadqiqotlar bir tomondan, zardushtiylik dinining katta mintaqani qamrab olgani, haqiqatdan ham yakkaxudolikka asoslangan e’tiqod ekanligi keng tahlil etilsa, ikkinchi tomondan, yodgorlik tilining grammatik xususiyatlari ilk bor ilmiy jihatdan xiyla puxta tekshiriladi. Jumladan, filolog olim H. Homidovning yozishicha, keyinchalik tilshunoslardan Bopp, Jolli, Garda va Jakinalarning turli hajmdagi kitoblari nashr etildiki, ularda “Авесто” tilining fonetik, leksik va morfologik jihatlari u yoki bu darajada 0‘rganilgan.
Avestoshunoslik atrofidagi vaziyat XIX asr o‘rtalaridan tubdan o'zgara boshladi. Endilikda zardushtiylik dini ekzotik, ya’ni noyob din sifatida emas, balki o‘z chuqur falsafasiga ega bolgan hamda o‘z davri uchun muhim bolgan dinlardan bin, deb baholana boshlandi. Natijada, tadqiqot doirasiga tilshunos va sharqshunoslardan tashqari, endi faylasuflar ham kirib kela boshladi.
XIX asrda “Авесто” va zardushtiylik ta’limoti G‘arb faylasuflarining diqqatini o‘ziga jalb etadi. H. Homidov ular qatoriga G. Ritteming 12 jildlik “Фалсафа тарихи”, Kechelning bir qator maqola va nutqlaridagi “Авесто” sharhlarini kiritgan.
“Avesto”shunoslikning rivojlanib borishi va turli Yevropa ilmiy markazlaridagi tadqiqot natijalari XIX asming o'rtalarida “ABecTo”ni o'rganishda ikki qarama-qarshi yo‘nalishni hosil qildi: 1) an’anaviy yo‘nalish bo'lib, uning tarafdorlari o‘rta fors tilidagi manbalar va zardushtiylik bitiklariga tayanadi 2) qiyosiy-tarixiy yo‘nalish esa qadimgi hind manbalar bilan “Авесто” tilini lingvistik qiyoslash orqali o‘z xulosalarini berib boradi.
XIX asr oxirlariga kelib yuqorida tilga olingan ikki yo‘naIishdan tashqari uchinchi yo'nalish vakillari, ya’ni ikkala yondashuvni hisobga olgan tadqiqotchilar guruhi shakllandi. Ular qatoriga K. Geldner, J. Darmsteter, X. Xyubshman’, A. Vilyams Djekson °, V. Geyger va boshqalarni kiritish mumkin.
Rossiyada ham avestoshunoslik o'zining boy an’analariga ega. Mazkur mainlakatda “AeecTO”ni o‘rganish XIX asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Dastlabki rus tilida bajarilgan mukammal asar sifatida K. A. Kossovichning ishlari tan olinadi. Shuningdek V. V. Bartold, K. G. Zaleman, A. L. Pogodin, К. A. Inostransev kabi olimlar ham “Авесто”ш o'rganishga katta hissa qo'shganlar.
Sovet olimlaridan A. A. Freyman, ye. E. Bertels, М. M. Dyakonov, V. V. Struve, B. G. Fafurov, I. G. Aliev, V. I. Abaev, S. N. Sokolov, O. A. Makovelskiy va O. Klimalar “Авесто”т o'rganishga munosib ulush qo‘shdilar. Ammo, sovet davri tarixchilarining asarlarida davr va siyosiy mafkuraning ta’siri yaqqol seziladi. Masalan, ular zardushtiylikning sinfiy mohiyatini ochib berishga harakat qilganlar, bu esa o‘sha davrdagi aksariyat adabiyotiar uchun xos bolgan holat hisoblanadi.
XX asming so‘nggi yillardi “Avesto” va uning ba’zi qismlari tarjimalari paydo bo'ldi. Masalan, 1994-yilda I. M. Steblin-Kamenskiy tarjimasidagi “Авесто” chop etilgan bolib, unda tadqiqotchi tomonidan asosan Videvdat qismini tahliliga e'tibor qaratilgan.
XXI asrda ham ba’zi tadqiqotchilar nafaqat “Авесто”, balki zardushtiylar va ularning urf-odatlarini ham o‘rganishga katta qiziqish bildirganlar. Masalan, . Meytarchiyan zardushtiylarning dafn marosimlarini atroflicha tadqiq qilgan.
“Avesto”ning eng keng tarqalgan hududlardan biri, Eron bo‘lib, ushbu davlatda R. Urazovaning aniqlashiga ko‘ra, XX asrda eronlik olimlardan Ibrohim Purdovud, Hoshim Rizoiy va Jalil Do‘stxohlarga tegishli “Avesto”ning izohli forsiy tarjimasi, ikki jildlik avestoshunoslikka doir tadqiqotlar paydo bo‘ldi.
Avestoshunoslik yo‘nalishining 0 ‘zbekistondagi rivojini tahlil qiladigan bo‘lsak, ushbu soha sovet davrida, aniqrog‘i XX asrning 50-yillarda shakllana boshladi. Dastlab N. M. Mallayev “X-XII асрлар адабиёти” risolasida Sharq xalqlarining qadimgi yozma yodgorliklari haqida fikr yuritib, “Avesto”ning adabiy qimmatini qayd etgan. Uning fikrlari “Узбек адабиёти тарихи” (1963- 1967—1976-yillar) darsligiga kiritilgan.
0 ‘zbekiston mustaqilligi yillarida “Авесто” va uning tarixini o‘rganishga katta e’tibor berila boshlandi. Ta’kidlash joizki, 2001-yilda Respublikada “Авесто” kitobi yaratilganiga 2700 yil to‘lishi keng miqyosda nishonlanishi va Xorazmda katta tantanalaming xalqaro darajada o‘tkazilishi o‘zbek avestoshunosligini yangi bosqichga ko‘tardi.
“Eng mo'tabar, qadimgi qo‘lyozmamiz “Авесто” yaratilganiga 3000 yil bo’liyapti, - degan edi 0 ‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov tarixchi olimlar bilan uchrashuvda, — bu nodir kitob bundan 30 asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy va tarixiy merosidir. “Авесто” ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech 1dm inkor etolmaydi”. Ushbu so‘zlar “Авесто” tarixini 0‘rganish dolzarbligini belgilab berdi va mazkur mavzuni o‘rganishga e’tiborni kuchaytirdi. Respublikada “AeecTo”ning o‘rganilishiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy anjumanlar o‘tkazildi, qator ilmiy maqolalar, risolalar, ilmiy-ommabop nashrlar yuzaga keldi.
Mustaqillik davrida avestoshunoslik va uning tarjimasi bo'yicha ishlar jonlandi. M. Is’hoqov" A. P. Qayumov va A. Mahkam kabi olimlar keng jamoatchilikka “Avesto”ning tarjimasiga doir ishlarini taqdim qildilar.