4. Мавзу: Спортда шахсни тарбиялаш

Спортчини иродавий тайёрлашнинг психологик асослари. 
Ирода..... ақлнинг фаолияти томони ва манъавий хиссидир 
(И.М.Сеченов). Иродавий тайѐрлаш - спортчини психологик тайѐрлаш 
мазмунига киради ва спорт тренировкасининг ажралмас қисми бўлиб 
ҳисобланади. Ирода - кишининг шундай ҳаракатидирки, бу ҳаракат олдиндан 
бирор мақсад қўйиб ва шу мақсадга эришиш воситаларини олдиндан 
белгилаб, онгли равишда зўр бериш демакдир. Ирода мақсадга эришишда 
қийинчиликларни, турли тўсиқларни инсондан кўпми -озми талаб этувчи 
жисмоний ва рухий кўчиш ҳаракатларини енгишида намоѐн бўлади. Ҳозирги 
пайтда спортчиларнинг ғалаба учун курашишларида ирода омиллари катта 
ахамиятга эга, чунки юқори малакали спортчиларда жисмоний техник, 
тактик, тайѐргарликлар юқори даражали бўлади. Ироданинг тартибга 
солувчи функциясидир. Иродавий тайѐргарлик мазмунига спортчи шахси 
иродасининг айрим томони сифатида: мақсадга интилиш, интизомлилик, 
ишонч, ташаббускорлик, мардлик мустақиллик, қатъиятлилик, матонат, 
дадиллик, ўзини тута билиш, чидамлилик киради. Юқорида айтилган 
иродавий сифатлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқдир. Сифатларнинг 
бирини ривожлантирсак иккинчиси сифатнинг такомиллашувига ѐрдам 
беради. Лекин шундай бўлса ҳам спорт турларида у ѐки иродавий сифат 
юксак туради. Филипп Генов иродавий сифатларни классификацияга 
ажратган. Генов классификацияси бўйича мақсадга интилиш, интизомлик ва 
ишонч ҳамма спорт турларида бир хил даражада шаклланган бўлади, қолган 
иродавий сифатлар уч категорияга бўлинади: айни спорт тури учун 
бошқарувчи иродавий сифат, уларга яқин ва кейинги иродавий сифатлар. 
Спорт фаолиятида иродавий зўр бериш қуйидагилар билан боғлиқ бўлган 
ҳолда намоѐн бўлади. Мушакларнинг таранг ҳолатидаги иродавий зўр бериш 
жисмоний машқларга боғлиқ. Машқларда ҳар вақт иродавий зўр бериш 
намоѐн бўлади. Диққат кучайтирилган пайтидаги иродавий зўр бериш одатда 
ихтиѐрий диққат иродавий зўр беришни талаб қилиб, маълум вақт давомида 
зарур объектга қаратилади. Иродавий ҳаракат спортчиларда тайѐргарлик 
жараѐнида мақсадга эришишларига қаратилган ҳар хил тўсиқ ва 
қийинчиликларни бартараф қилишни талаб қиладиган ҳаракатдир. Спорт 
фаолиятидаги бир-биридан фарқ қилувчи 2-та асосий қийинчиликлар 
мавжуд: объектив қийинчиликлар ва субъектив. Объектив қийинчиликлар: 
маълум спорт тури учун специфик тўсиқларни енгишни шарт қилиб қўяди ва 
бу спортчи айни спорт турини эгаллай олмайди. Бу тўсиқлар ҳамма 
спортчилар учун бир хилдир. Субъектив қийинчиликларга асосан 
спортчидаги маълум спорт турининг хусусиятига, тренировка шартига, спорт 
мусобақасига бўладиган спортчининг шахсий муносабатлари киради. 
Қийинчиликларни батараф қилиш методикаси, иродавий сифатларни 
тарбиялашдан иборат бўлади, яъни ишонтириш, ибрат кўрсатиш ҳар хил 
шароитда тренеровка ва мусобақалар ўтказиш, мусобақа курашларида 

---

тажрибалар тўплаш, ўз-ўзига буйруқ бериш методи орқали амалга 
оширилади.