4-mavzu. Tabiy mayda va yirik toldiruvchilar reja

Rasm-4.2. Standart elaklarda qolgan ayrim va to‘la qoldiq: 
a – ayrim qoldiq; b – to‘la qoldiq 
O‘zRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” talablarining rasm- 
4.2.da berilgan grafikda konkret olingan qumning donadorlik tarkibini aniqlash 
uchun natijalar qo‘yiladi va agar bu egri chiziq grafikda berilgan chegaradan 
chiqmasa(standartda berilgan), bu qum beton uchun yaroqli hisoblanadi. 
Qumning donadorlik tarkibi yiriklik moduli bilan ham ifodalanadi:
,
100
)
(
14
,
0
315
,
0
63
,
0
25
,
1
5
,.
2
А
А
А
А
А
М
й





bu erda: 


14
,
0
315
,
0
63
,
0
25
,.
1
5
,
2
А
А
А
А
А




- g‘alvirdagi to‘liq qoldiqlar, %. 
Qum qanchalik yirik bo‘lsa, ∑A va yiriklik moduli ham katta bo‘ladi. 
Yiriklik modulini nazariy noldan (agar qumning barcha donalari 0,16mm dan 
kichik bo‘lsa) 5mm gacha (agar qumning barcha donalari 2,5mm dan yirik bo‘lsa) 
qabul qilish mumkin. Amaliy yiriklik modulining o‘zgarishi kamdir. 
O‘zRST 8736-93 “Qurilish ishlari uchun qum. Texnik shartlar” da qumning 
yiriklik moduli va 0,63mm ko‘zli elakda qolgan to‘la qoldiq bo‘yicha guruhlarga 
bo‘linishi nazarda tutiladi. 
O‘ZRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton”ga ko‘ra qumning 
yiriklik moduli 1,5-3,25 oraliqda bo‘lishi kerak, mustahkamlik chegarasi 20MPa va 
undan yuqori betonlar uchun qumning yiriklik moduli 2dan kam bo‘lmasligi, 
mustahkamlik chegarasi - 35MPa va undan yuqori betonlar uchun yiriklik moduli -
2,5dan kam bo‘lmasligi kerak. 

---

40 
Qumning yiriklik modulining o‘zgarish koeffitsienti, gidrotexnik inshoatlar 
uchun ishlatiladigan betonlar uchun 10% dan oshmasligi kerak. 
Taklif etilgan donadorlik tarkibidagi qumni qo‘llash, kam sement sarflab, eng 
yaxshi xususiyatli beton qorishmasini olish imkonini beradi. Standart talablari ham 
ilmiy izlanishlar va amaliy tajribalar natijasiga tayanadi. Bu talablardan biroz 
chetlanish mumkin. YA’ni texnik-iqtisodiy asoslangan bo‘lsa, mustahkamlik 
chegarasi-20MPa bo‘lgan va undan yuqori beton uchun yiriklik moduli 2dan kichik 
qumlarini ishlatish mumkin. Masalan, 
O‘zbekistonning cho‘lli xududlarida o‘ta mayda barxan qumlari asosidagi 
beton keng qo‘llanadi. 
Mavjud standartlarga ko‘ra qumning donadorlik tarkibi (rasm-4.3) uning zich 
katta uyilma zichligini va eng kam bo‘shliqda donalarining kompakt joylashuvini 
ta’minlaydi. 
Tabiiy quruq kvars qumining uyilma zichligi tahminan 1500-1600 kg/m
3
ni va 
bo‘shliqligi -30-40% ni tashkil etadi. 
Beton qorishmasida sement qum donasining sirtini yupqa qavat bilan o‘rab 
oladi (ko‘pincha 0,01dan 0,1mm gacha). Shu sababli qum donasining yuzasi qancha 
katta bo‘lsa, sement sarfi ham oshadi. Fraksiya 2,5-5mm uchun qumning solishtirma 
yuzasi 10sm
2
/g ni, mayda fraksiya qum uchun 100-300 sm
2
/g ni tashkil etadi. 
Tabiiy o‘rta donadorli qumning solishtirma yuzasi 40-70sm
2
/g yoki 4-7m
2
/g ni 
tashkil etadi. 
A, massa bo‘yicha