4-mavzu: tog‘ jinslari va minerallar. Reja

Karbonatli minerallar 
Karbonatlar orasida azurit, ankerit, aragonit, dolomit, kalsit, magnezit, 
malaxit, rodoxrozit, siderit, smitsonit, serussit keng tarqalgan. Karbonatlar karbon 
kislotasining tuzlari hisoblanadi, cho‘kindi va metamorfik jinslarda jins hosil 
qiluvchi mineral sifatida keng tarqalgan. Karbonatlar kristall strukturasining asosi 
bo‘lib yassi kompleks anionlar xizmat qiladi va ular bir-biri bilan bog‘lanib 
zanjirli, qatlamli yoki karkasli strukturalar hosil qilishi mumkin (28-rasm). 
Ularning kristall panjaralarida mineralning erishi vaqtida ham parchalanmaydigan 
mustaqil elementlar qatnashadi. Eng ko‘p tarqalgani kalsit, magnezit, dolomit, 
natrit hisoblanadi. 
Galogen minerallar 
Galogenidlarga galit, karnallit, kriolit, silvin, flyuorit va boshqalar kiradi. 
Galogenidlar sinfida galogenvodorodli kislotalar: HF, HC1, NVr tuzi sifatidagi 
taxminan 100 ta mineral mavjud. Ularning orasida eng keng tarqalganlari galit 
NaCl, silvin KS1 va flyuorit CaF
2
hisoblanadi. Jins hosil qiluvchi minerallar 
sifatida galogenidlar uncha katta ahamiyatga egamas, ammo ulardan kimyo va 
oziq-ovqat sanoatida, qishloq xo‘jaligida, metallurgiyada (flyuslar) xom ashyo 
sifatida keng foydalaniladi. 
Sof minerallar 
Sof elementlar sinfiga kiruvchi minerallar bir xil yoki tuzilishi va xossalari 
bo‘yicha bir-biriga yaqin bo‘lgan kimyoviy elementlarning atomlaridan iborat. 
Hozirgacha tabiatda sof holda uchrovchi minerallarning 30 dan ortiq turi ma’lum. 
Minerallarni hosil qiluvchi sof elementlar metallar, polumetallar va metallmaslar 
bo‘lishi mumkin. 
Sof elementlarga olmos, vismut, grafit, oltin, mis, margimush, platina, 
oltingugurt va kumush kiradi. Sof holda uchrash asl metallar hamda mis uchun 
xosdir. Meteoritli sof temir va uning nikel va kobalt bilan qotishmasi (temir va 

---

temir-toshli meteoritlar) ma’lum. Sof metallar toza holda ancha kam uchraydi. 
Ularni tabiiy yo‘llar bilan kelib chiqqan qotishmalar deb qarash mumkin. 
Metallmas turlari orasida oltingugurt va uglerod ko‘p uchraydi. Kam hollarda 
polumetallar - margimush, surma, vismut kuzatiladi. Sof elementlar uchun 
polimorfizm xarakterli bo‘ladi. Masalan, uglerod grafit va olmos sifatida namoyon 
bo‘lishi mumkin. Oltingugurt ham ikki modifikatsiyaga ega.