4-mavzu: Tog’ mintaqasi Reja

4-mavzu: Tog’ mintaqasi

Reja:

• Tog’ mintaqasining tabiiy sharoiti, geografik o’rni va chegaralariga tavsif.
• Tog’ mintaqasining geologik tuzilishi va relefiga tavsif.
• Tog’ mintaqasining iqlimi va ichki suvlariga tavsif.
• Tog’ mintaqasining tuproqlari, o’simlik va hayvonot dunyosiga tavsif.

Mintaqa hududi respublikadagi qadimiy quruqliklardan biri bo’lib, asosan paleozoy davrining gilli slaneo’lari, qum va ohaktoshlaridan tarkib topgan. Bu yotqiziqlar gero’in orogenetik jarayonlari ta’sirida burmalangan va metamorfiklashib, marmarva kristall slaneo’larga aylangan. Shuningdek, okrugda mezozoy va kaynazoy davrlarining kvaro’lari, qumtoshlari, mergellari va gillari ham uchraydi. Daryo vodiylarida va botiqlarida esa antropogen konglomeratlari, shag’allari, qum, qumloq va lyossimon jinslari uchraydi. Gero’in tog’ burmalanish davrida okrugda kuchli vulkan jarayonlari ro’y bergan. Shu sababli cho’kindi yotqiziqlar orasida otqindi (diorit, granit) va effuziv jinslar uchraydi, okrugning hozirgi relefini vujudga kelishida alhp tektonikasi ayniqsa katta rol o’ynagan. Tog’lar bu davrda qaytadan ko’tarilgan (4000 metrga etgan).

Turkiston tizmasi Mastchoq tog’ tuguni yaqinida Oloy tizmasidan ajralib chiqadi va kenglik bo’ylab 350 km ga cho’ziladi. Uning eni o’rta xisobda 60 km, balandligi esa 3600—4000 m. Ba’zi erlarda uning balandligi 5580 metrga etadi (Piramida cho’qqisi). Turkiston tizmasining Mastchoh tog’ tugunidan Shahriston dovonigacha bo’lgan qismining relef shakllari alhp turida bo’lib, cho’qqilari qoyali, qirrali, balandligi esa 5000 metrdan ham ortiq. Lekin tizmaning Shahriston (3351 m) dovonidan g’arbda bo’lgan qismi ancha past, alp turli relef shakllari juda kam uchraydi.

Turkiston tizmasini Shaxriston dovonidan g’arbda Sangzor daryosi vodiysining yuqori oqimi ikkiga ajratib turadi. Sangzor vodiysining janubiy qismidagi tizma Chumqortog’ deb, shimoldagisi Molguzar tog’i deb yuritiladi. Molguzar tog’i Temurlang darvozasi yoki Ilono’tdi darasi orqali Nurota tizmasidan ajralib turadi.

Hayvonlarning tabiatdagi o`rni

• O`simliklar va hayvonlar biosferaning asosiy tarkibiy qismi bo`lib, tabiiy resurslar orasida muhim o`rin egallaydi.Tabiatda muvozanat ko`p jihatdan o`simlik va hayvonlarning xilma-xilligiga bog`liq. Biosferadagi moddalar davriy aylanish tirik organizmlarning bevosita ishtirokida o`tadi.O`simlik va hayvon mahsulotlarisiz hayotni tasavvur qilib bo`lmaydi.
• Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismi bo`lib, tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o`ynaydi.

Hayvonlar

O`txo`r va etxo`r hayvonlar (energiya balansi quyidagicha bo`ladi: yutilgan ozuqa energiyasi to`la o`zlashtirilmaydi , uning bir qismi tashqi najas sifatida chiqariladi , so`ngra uni boshqa organizm o`zlashtiradi . Hayvonlar organizm o`zlashtirib olgan ozuqa va zapas energiyaning asosiy qismini organizmning ish faoliyatini normal saqlashga , oz qismini esa nafas olishi uchun sarflaydi.

O`simlik dunyosining xususiyatlari

O`simlik resurslari tugaydigan va tiklanadigan tabiiy resurslarga kiradi. O`simliklar yer yuzidagi hayotning asosidir. Sayyoramizda 500 mingdan ortiq o`simlik turlari aniqlangan. O`simliklar kislorod va organik moddalar manbaidir.

Fotosintez jarayonida ular CO2 ni yutib, O2 chiqaradi. Har yili o`simliklar tomonidan 200 mlrd tonnadan ortiq organik moddalar sintez qiladi. Bu moddalar barcha boshqa organizmlar uchun ozuqadir.

O`simliklar

• Yer sharida o`simliklar quyosh energiyasining faqat 1% nigina o`zlashtirib, yiliga 150-200 mlrd. T organik midda hosil qiladi
• O`simliklar quyoshdan olayotgan energiyasini 100% desak, shuning 50% ini o`simliklar nafas olish jarayonida, qolgan energiyani o`zlashtirib, organik modda sifatida organizmda to`playdi.Bu to`plagan organik modda o`txo`r va bir-biri bilan ovqatlanuvchi hayvonlarga o`tadi.

Tabiat va odam uchun ahamiyatiga ko`ra o`simliklarni 3 turga ajratish mumkin

Suv havzalariga yashovchi

Tuproqda yashovchi

Yer yuzida yashaydigan

O`simliklarni inson hayotidagi o`rni

• O`simlik dunyosi yerdagi hayotning birlamchi manbai hisoblanadi.Ular yerga 380 mlrd tonna organik modda hosil qiladi.Uning 330 mlrd tonnasi dengiz va okean o`simliklariga, 40 mlrd tonnasi o`rmonlarga, 8-10 mlrd tonnasi o`tloqlaega to`g`ri keladi.O`simliklar yer yuzidagi hayotning asosi hisoblanadi.
• Insonning kundalik hayotida o`simliklarning ahamiyati juda katta. Shuningdek o`simlilar muhim tabiiy geografik omil sifatida yer yuzidagi suv oqimiga bug`lanishga, tuproqda nam saqlanishida, atmosferaning pastki qismiga havo oqimiga, shamolning kuchi va yo`nalishiga, hayvonlarning ham hayotiga katta ta`sir ko`rsatadi.

O`zbekistonda hayvonot dunyosini muhofaza qilish

• Cho`lda hashoratlarning qoraqurt, chayon, falanga, tarantul(biy), chigirtka kabilar mavjud. Bular ichida chayon, falanga, biy zaharli o`rgimchaklar turiga kiradi.Cho`l hayvonlarida echkemar, jayron, qum charxoloni, Turkiston kobrasi(kapcha ilon), qoraqurt haqida qisqacha ma`lumot beraman.
• Echkemarlar oilasi ichida cho`lda yashovchi turi-buz echkemar hisoblanadi.Uning uzunligi 1,5 m ga yetadi.U qumlik cho`llarda yashaydi, kunduzi faol harakat qiladi.

• Jayron- kichik, lekin chiroyli hayvon bo`lib cho`llarda yashaydi. Uning tanasi xushbichim, oyoqlarni ingichka va uzun, kumkul rangida. Jayronning urg`ochilari shoxsiz, erkaklari shoxli bo`lib, shoxning uzunligi 27-41 sm ga yetadi.Bahorda jayronlar bittadan bola tug`adi va dastlab bolasini o`tbutalar orasida berkitib olib yuradi, so`ngra onasi ketidan ergashib yuraveradi. Ilgari jayronlar poda-poda bo`lib yashar edi, so`nggi yollarda ularni betartib ov qilish tufayli soni juda ham kam qoldi. Jayron hozirda “ Qizil kitob” ga kiritilgan.

Qum charxiloni

O`rtacha kattaligdagi ilon bo`lib uzunligi 45-sm dan oshmaydi. Tanasi qum ko`l rangda ikki yonida to`lqinsimon oq yo`l o`tgan ular orqa tomonida ko`ndalang joylashgan oq dog`lari bilan tutashgan, boshida esa aniq butasimon naqshi bor.

Qoraqurt

Qora qurtlarning bir necha xil turi mavjud.Jumhuriatimizning Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxora va jizzax viloyatlarida oq qora qurt , Qarshi cho`lida dala qora qurti Cho`llarda esa nisbatan katta bo`lgan qora pauk (Erezus Niger ) qoraqurti( urg`ochisining uzunligi 3 sm gacha boradi) uchraydi.Lekin qora paukning biologiyasi yaxshi o`rganilmaganligi sababli uning chaqishiga qarshi zardob yo`q.

Gyurza(Ko`lvor ilon)

Adirlarda va tog` yon bag`irlarining quyi qismida ko`proq o`tbutalar tosh uyumlari orasida uchraydi. Gavdasi qo`pol bo`lishiga qaramay, ba`zan ovqat axtarib daraxtlarga ham chiqadi. U o`ta zaharli ilon bo`lib, uzunligi 1.3 metrgacha yetadi. Dumi kalta va tanasi yo`g`on boshi uchburchak shaklida ingichka bo`yni bilan tanasidan ajralib turadi. Uning rangi har xil bo`lib ko`proq qo`ng`ir yo to` sariq rangda uchraydi.

Qizil kitob

Qizil kitob

Yo`qolib borayotgan yoki yo`qolish xavfida bo`lgan noyob o`simlik va hayvon turlarini qayd qiluvchi davlat hujjati. Qizil kitobda o`simlik va hayvon turlari soning kamayishi, areallarning qisqarib borishi sabablari yoritiladi; ularni saqlab qolish uchun tavsiyalar berib boriladi.

• 1948-yili tashkil etilgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi kamyob va yo`qolib ketish xavfida bo`lgan o`simlik va hayvon turlarining ro`yxatini tuzish g`oyasini amalgaro oshirishga kirishdi.Turlarni saqlab qolish bo`yicha maxsus xalqaro komissiya tuzilib, 1966 yildan boshlab boshqa tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikda xalqaro Qizil kitobning dunyo va alohida mintaqalar florasiga bag`ishlangan nashrlar chop etila boshlandi.

• O`zbekistonnig noyob va kamayib borayotgan o`simlik va hayvonlari to`g`risidagi dastlabki ma`lumotlar 1974-yil ta`sis etilgan Qizil kitobda o`z aksini topgan. O`zbekiston Qizil kitobi 1978-yilda ta`sis etildi. Birinchi marta O`zbekiston Qizil kitobining faunaga bag`ishlangan qismi 1983-yilda nashrdan chiqdi. Unga umurtqali hayvonlar(baliq, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emuzuvchilar ) ning 63 turi kiritilgan edi. O`simlik olamining kamyob,yo`qolib ketish xavfida bo`lgan 163 turi haqida ilk bor mukammal ma`lumotlar 1984 yilda bosmadan chiqqan Qizil kitobda keltirilgan.

• Qizil kitob – davriy nashr hisoblanadi. Unga kiritilgan o`simlik va hayvon turlari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi taklif etgan tasnifga binoan 4 guruhga ajratiladi.
• Yo`qolgan yoki yo`qolish arafasida turgan turlar
• Yo`qolib borayotgan turlar
• Kamyob, bevosita yo`qolish xavfi bo`lmasada kichik maydonlarda kamdan kam uchraydigan turlar.
• Muayyan vaqt davomida soni va tarqalgan maydonlar tabiiy sabablarga ko`ra yoki inson ta`sirida qisqarib borayotgan turlar.

KRASVORD

• Eng katta gulli o`simlik
• 20 dona xaltachasi bor hayvon
• Eng uzun poyali o`simlik
• Shoxsiz Daraxt
• Qoziq tishlari fil suyagidek qadrli hayvon
• Suv ayg`irining ikkinchi nomi
• Yeb to`ymas hashorat
• Qanoti bor lekin ucha olmaydi
• Eng ko`o umr ko`ruvchi daraxt

E`tiboringiz uchun raxmat