4-sinf ona tili darslarida o'quvchilarni bayon yozishga o'rgatish

2.2. Bayon va insho yozishga o‘rgatish metodlari

Inshoni qanday tashkil etish bo‘yicha tavsiyalarimiz sizga ajoyib bo‘lishga yordam beradi deb umid qilamiz! Reja tuzing har qanday yozma ish, har qanday matnda quyidagilar mavjud: "Kirish" va "xulosa" so‘zlari bilan biz birinchi va oxirgi paragrafni anglatamiz. rasmiy ravishda, matnning bu elementlari bo‘lmasligi kerak. matnning birinchi xatboshisi yoki birinchi qismi o‘quvchini ishning borishi bilan tanishtiradi, uni insho bag‘ishlangan muammoga olib keladi. uzoq kirishga hojat yo‘q - bitta yoki ikkita xatboshi kifoya qiladi. Asosiy qismi asosiy qism eng ko‘p e'tibor talab qiladi. ayniqsa reja tuzishda. U boshqa tuzilishga ega bo‘lishi mumkin:

Tezis dalili, tezis argumenti, tezis dalili va boshqalar. bunday holda, avval fikrni to‘g‘rilaymiz, keyin uni isbotlaymiz, teskari tuzilish (fakt-xulosa). biz vaziyatni tasvirlaymiz yoki dalillar keltiramiz, xulosa qilamiz. va shunday - bir necha bor.
Tezis va bir nechta dalillar (dalillar). bunday holda, bitta fikr bir nechta rasmlar bilan tasdiqlanadi. tezis ushbu rasmlarning boshida ham, keyin ham bo‘lishi mumkin."tezis" deganda biz muallifning inshoni o‘quvchiga etkazmoqchi bo‘lgan qisqa, to‘liq g‘oyasini anglatadi. dalil ostida tezisning ba'zi dalillari keltirilgan. bu hayotdagi vaziyat, yangiliklar, olimning fikri, ilmiy nazariya yoki fan tomonidan tasdiqlangan fakt bo‘lishi mumkin. Ideal holda, bitta argument ikkita argument bilan qo‘llab-quvvatlanishi kerak. biri o‘quvchiga tushunarsiz bo‘lib ko‘rinishi mumkin, uchtasi esa matnni haddan tashqari oshirib yuboradi. biroq, siz tezisingizga biron-bir dalil keltira olasiz - ko‘p narsa fikrning o‘ziga, hikoyaning mantig‘iga, matnning hajmiga va rejasiga bog‘liq. matnning izchilligi, aniqligi va tasvirini saqlash muhimdir. Xulosa qilib aytganda, qoida tariqasida, ular inshoda aytilganlarning barchasini umumlashtiradilar. muallif, o‘quvchi bilan birgalikda, natijalarni sarhisob qiladi. xulosalar uzoq emasligi va «boshqa joydan» kelib chiqmasligi muhimdir. xulosa - ishingizning asosiy qismi bilan tanishib chiqqan o‘quvchi nima qilishi kerak.
Matnning asosiy tanasining tuzilishi asosiy qismi mantiq qonunlariga muvofiq qurilishi juda muhimdir. siz oddiydan murakkabga o‘tishingiz mumkin, siz tahlil yoki sintez qilishingiz, deduksiya va indüksiya usulidan foydalanishingiz mumkin. mantiqiy matnni yaratish uchun:
- tezislarni tuzatish,
- har bir tezis uchun bir nechta dalillarni tanlang,
- tezislarni mantiqiy ketma-ketlikda qurish: bitta fikr boshqasidan oqib chiqishi kerak. Sizda allaqachon batafsil rejangiz bo‘ladi. Qolgan narsa - undagi matnni "o‘stirish" - va sizning inshoingiz deyarli tayyor bo‘ladi. ammo matn ustida ishlashni boshlashdan oldin, tezislar mantiqiy ketma-ketlikda joylashtirilganligini va dalillar etarlicha ishonarli ekanligini tekshiring.
Nimadan boshlash kerak?
Eng yaxshisi - matnning asosiy qismidan. kirish va xulosani yozgandan keyin yozish osonroq - siz inshoning asosi o‘quvchiga mantiqiy va tushunarli ekanligiga ishonch hosil qilganingizdan so‘ng. agar siz batafsil rejaga g‘amxo‘rlik qilgan bo‘lsangiz, tartibda yozishingiz mumkin - bu juda oddiy bo‘ladi. Insho yozish juda dangasa, vaqt yoki xohish yo‘qligi ham sodir bo‘ladi. bunday holda siz buyurtma berishingiz mumkin. Bir necha soat - va hamma narsa tayyor bo‘ladi. Inshoni qanday boshlash kerak ko‘pincha notiqlik va fikrlarni qog‘ozda ifodalash qobiliyatiga ega bo‘lgan odam inshoni, shu jumladan inshoni boshlashga qiynaladi. boshlanish haqida o‘ylash etarlicha uzoq vaqtga cho‘zilishi mumkin, bu esa ijodiy ish jarayonini sezilarli darajada o‘zgartiradi. inshoni qanday boshlash haqida bizning maslahatlarimizdan foydalaning.
1 insho yozishni boshlashdan oldin, siz g‘oyani shakllantirishingiz, maqsadni belgilashingiz va ish uchun ma'lumot manbalarini topishingiz kerak.
2-maslahat. freviting texnikasidan foydalaning (bepul yozish). uning mohiyati aqlga kelgan barcha fikrlarni tahrir qilmasdan va grammatikaga, tinish belgilariga, uslubga va hokazolarga rioya qilmasdan yozishdir. ijodiy inqirozni engishda va g‘oyatda g‘oyani topishda yordam beradigan ajoyib usul.
3-maslahat. kirish qismiga e'tibor bermaslik kerak. kirish qismi asosiy qism yozilgandan keyin ham yozilishi mumkin. bunday holda, insho nima haqida ekanligi allaqachon aniq, shuning uchun kirishni yozish osonroq.
4-maslahat. tez-tez uchraydigan variantlardan biri savoldan boshlab insho yozishdir, unga javob keyinroq beriladi. Insho rejasini qanday tuzish kerak
darhol mukammal rejani tuzishga harakat qilmaslik kerak. jarayonda uni tahrirlash mumkin. insho yozishda reja tuzish, shuningdek yozilgan rejaga yopishib olish shart emas. cheklovlar va qattiq chegaralar yo‘qligi bu janrning afzalligi. agar muallif uchun qat'iy rejaga rioya qilish osonroq bo‘lsa, unda siz uni tuzishga vaqt ajratishingiz kerak. Barcha asosiy fikrlar rejaning fikrlari shaklida aks ettirilishi kerak. keyin, iloji boricha batafsilroq ma'lumot bering, har bir elementni kichik bandlarga bo‘ling. Keyin rejani qayta o‘qib chiqishingiz kerak, har bir element o‘z joyida va etarlicha batafsil ekanligiga ishonch hosil qiling. Inshoning tuzilishi qanday inshoni yozish tartibi odatda uch bosqichga bo‘linadi.
Har qanday yozma ish singari, inshoda ham kirish yoki kirish.
yaxshi yozilgan kirish o‘quvchini qiziqtiradi va inshoni oxirigacha o‘qiydi. kirish qismida muammoning ta'rifi va uning mohiyati, ritorik savol, kotirovka va boshqalar bo‘lishi mumkin. maxsus hissiy munosabatni yaratish va ko‘rib chiqilayotgan muammoni o‘quvchiga etkazish muhimdir. Asosiy qismda ko‘rib chiqilayotgan muammo bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni berish, masalaning tarixiga ta'sir qilish mumkin. Odatda asosiy qism bir nechta kichik qismlardan iborat bo‘lib, ularning har biri uch qismdan iborat: tezis (tasdiqlangan hukm) mantiqiy asos (tezisni isbotlash uchun foydalanilgan dalillar), pastki xulosa (asosiy savolga qisman javob).
Dalillar - bu o‘quvchini muayyan nuqtai nazarning haqiqatiga ishontirish uchun chiqarilgan hukmlardir. bu hayotdagi turli vaziyatlar, olimlarning fikri, dalillar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Dalillar quyidagi ketma-ketlikda tuzilishi mumkin:

1. 
   bayonot.
   
2. 
   izoh.
   
3. 
   bir misol.
   
4. 
   yakuniy hukm.
   
5. 
   Xulosa
   

4-sinfda insho yozishga o‘rganilishining hozirgi xolati.
O‘zbekiston Respublikasining ”Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida ta’limning maqsadi, vazifalari, mazmuni, shakli vositalari hamda prinsiplarini tanlanishi birinchi darajali ehtiyojga aylanadi. Ta’lim To‘g‘risidagi qonunning maqsadi, ushbu qonun fuqarolarga ta’lim - tarbiya berish, kasb- hunar o‘rgatishning huquqiy asoslarini belgilaydi.
Milliy dasturning maqsadi, ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqidlardan to‘la xalos etish, rivojlangna demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malaka kadrlar tayyorlash milliy tizimi yaratishdir.
Prezidentimiz ta’kidlab o‘tganlaridek, yoshlarni nafaqat ona tili ta’limi balki boshqa fanlar doirasidan ham mustaqil, erkin fikrlashga o‘rgatib borish hozirgi davr talabadir.
Boshlang‘ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanish, dunyoqarashi va o‘z-o‘zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog‘lom bo‘lishga, moddiy borliq go‘zalliklarini his eta olishga, go‘zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-odatlarini o‘zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o‘rgatadi. Jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, insoniyat hayotidagi turli yangiliklarning kirib kelishi ta’lim sohasidan ham bir qator o‘rganishlar qilinishini taqazo etadi. Boshlang‘ich sinflarda bolaning zehnini o‘stirish zehnini o‘stirishga qaratilgan ishlar bola aqlining tarkib topishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Avvalo ta’lim jarayonini qiziqarli, ta’sirli qilib tashkil etishga, motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim. Muallimlar bolada o‘qish motivlarini hosil qilishga intilishlari va uni o‘stirishlari kerak. Motivlar o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalarini oson egallashlariga yordam beradi.
Maktablarda olib borilgan kuzatishlar bizni shunday xulosaga olib keladiki ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarga insho yozishga o‘rgatishda Ta’limiy o‘yinlarni qo‘llash muayyan izchillik kasb etmagan. O‘qituvchilarni amaliyotda o‘quvchilar so‘z boyligini oshirishda so‘zni to‘g‘ri va o‘rinli ishlatish malakalarini kelib chiqib fikrni og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri ravon ifodalashga xizmat qiladigan o‘yinalrda yetarli foydalanmayapti.
Ona tili ta’limining mazmunini qiyinlashtiegan foydasiz nazariy materiallarni qisqartirib, ularning o‘rniga imlo, talaffuz nutq bilan bo‘liq zarur materiallarni kiritishdir. Bu amaldagi mavjud ta’lim mazmunini yangilashni toqazo etadi. Ona tilidan ta’lim mazmunini yangilash – bu tilning qurilishi, vositalari yoki atamalarini o‘zgartirish emas, balki til boyliklaridan amaliy foydlana olish imkoniyalarini kengaytirshga xizmat qiladigan bilimlarni berish hamdir.
Maktabda til hodisalarini alohida hodisalar sifatida emas, balki nutq imkoniyatlarini kengaytiruvchi vositalar sifatida o‘rganilsagina u samara beradi.
O‘QUVCHILARNI TARBIYALASHDA INSHONING O‘RNI
Har bir o‘quv mashg‘uloti, jumladan, insho yozish ham jiddiy mehnat talab qiladi. Insho yozish adabiy mehnat hisoblanadi. Adabiy mehnat kishidan juda katta aqliy va xissiy kuch- quvvat talab etadi hamda yetuk malakali bo‘lishni taqazo qiladi. Ana shu talablarga rioya qilgan o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, so‘z va material tanlash va to‘plash ularni mantiqiy jihatdan o‘zaro bog‘liq xolda ifodalash orfografiyaga e’tibor berish qobiliyati tez rivoj topadi, mehnat intizomi ham tarbiyalanadi.
Umuman olganda, adabiy mehnat to‘g‘ri tashkil etilgandagina insho tarbiyaning samarali vositasiga aylanadi. O‘quvchilarda insho yozishga qiziqish, havas, kuzatuvchanlik qobiliyatini o‘stiradi, ko‘rgan narsalari va o‘qigan kitob, ertak hikoyaga to‘g‘ri baho berishga o‘rgatadi.
Boshlang‘ich sinflar uchun tanlangan insho materiallari o‘quvchilarda adabiy mavzuda, hayotiy tajribalar va tasviriy san’at asosida insholar yozish malakasini kamol toptirishga imkoniyat beradi. O‘quvchilarda badiiy asarga mustaqil yondashish, uni mustaqil baholay olish, materiallarni umumlashtirish adabiy xodisalarni tarixiy jarayon bilan bog‘lab o‘rganish qobiliyatining o‘sib borishi ham yuqori sinflarda turli mavzularda insho o‘tkazish uchun imkoniyat yaratadi.
Insho – o‘quvchilarning fikrini bayon etish vositalari bo‘lgan rivoya va dialogni anglab olishlariga, o‘quvchilarda ulardan foydalanish, fikrni izchil bayon etish, so`z va gapni o`z o`rnida ishlatish, ravon uslub malakasini hosil qilish va rivojl;antirishga yordam beradi.
Boshlang`ich sinflarda o`tkaziladigan chorak yakunidagi erkin mavzudagi insholar ham o`quvchilardan atrof-muhit taiat odamlarning xarakteri, xatti-harakati, mehnat faoliyatining o‘rganishni, shuningdek, ijtimoiy hayot va tabiat hodisalarini kuzatishni ular haqida fikrlashni talab etadi. Kuzatish asosida yoziladigan insholar o‘quvchilarda Vatanga, mehnatga muhabbat hissini tarbiyalashda, ularni nafosat olamiga olib kirishda muhim rol o`ynaydi, ta’limni hayot bilan bog`lash, o`quvchilarning og`zaki va yozma nutqini o`stirish uchun xizmat qiladi.
Insho oquchilar nutqini o`stirishda eng samarali vosita hisoblanadi. Nutq madaniyatini takomillashtirish esa, insho ustida mustaqil ishlashni talab qiladigan vazifalardan biridir. Insho yozishga tayyorlanish va uni yaratish jarayonida o`quvchi yangi bilim va ko`nikmalarni kuzatish, fikrlash, adabiy hayotiy hodisalarni baholash, o`qiganlari va o`zlashtirgan bilimlari ma’lum bir tartibga solish malakasini egallaydi.
Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga shuningdek, insho ustida o`quvchilar qanchalik mustaqil ishlash va qiziqishigam insho g`oyasiga ham bog`liq.
Insho bolalarning voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil fikrlashga o`rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini oshiradi.
Tanlangan mavzuning g`oyaviy yo`nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal qilishga imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi, bolalarning hayoti, maktab tug`ilib o`sgan qishlog`i yoki shahri haqidagim urush qahramonlari haqidagi mavzular ayniqsa, qulay.
Insho jamiyat hayotini tuzunishga o`rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka intilishlari va harakatlariga, mehbarga va mehnat mahsuliga muhabbatni tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga, hozirgi zamon axloqiy talablarini anglashga o`quvhcilarga yordam beradi.
Inshoning tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish talab etiladi:
Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og`zaki va yozma inshoni muntazam o`tkazib boorish bilan o`quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash.
Inshoni hayot bilan bog`lash.
Insho uchun maktab va o`qituvchining tarbiyaviy vozifalariga mos bo`lgan mavzu tanlash.
Insho ustida ishlashda ishning hissiy darajasini-ta’sirini oshirish.
“Vatan” so`zini aytish bilan kishining bolalikda o`sib ulg`aygan joyi tasviri ko`z oldida paydo bo`ladi. Ishlab chiqarishga ekskursiya materiali asosida mehnat haqidagi insho yangi tarbiyaviy imkoniyatlarini ochib beradi. Unda bolalar ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg`or kishilar haqidagi, kasb va mutaxassislik haqidagi, texnika haqidagi ma’lumotlardan foydalaniladilar. Ishlab chiqarishga ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog`liq holda kasb haqidagi suhbatlashishga to`g`ri keladi va bu inshoda o`z aksini topadi.
Mehnat haqidagi yoki insho mavzulariga “Bizning qishloq”, “Bog`da”, “Paxtakorlarga”, “Daraxt o`tqazish”, “Polizda” kabilar kiradi.
Insho ijodiy ishning eng yuqori shakli bo``ib, maktabda alohida o`rin tutadi, barcha nutqqa oid mashqlar ma’lum mazmunda inshoga bo`ysunadi.
Insho 1-sinfda kichik axborot va ehtirosli hikoyadan boshlanib, o`z fikrini ifodalashga o`quvchi shaxsini tashkil topishiga xizmat qiladigan, ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi.


XULOSA

Xulosa qilib aytganda, asosiy qismda keltirilgan har bir tezis uchun qilingan barcha xulosalar birlashtirilgan. o‘quvchi keltirilgan dalillar asosida mantiqiy xulosaga kelishi kerak. Agar kirish qismining maqsadi o‘quvchini qiziqtiradigan bo‘lsa, unda so‘nggi jumlalarning maqsadi umumiy rasmga yaxlitlikni qo‘shish, asarni o‘quvchining xotirasida qoldirish va tezkor aks ettirishdir.

Inshoning insho bilan farqi inshoni to‘g‘ri yozish oddiy insho yozishdan farq qiladi. Shuning uchun, agar vazifa insho yozish bo‘lsa, unda uni janrning qolgan qismidan ajratib turadigan xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Badiiy asar tahlil qilingan inshodan farqli o‘laroq, insho muallifning nuqtai nazarini va ko‘rib chiqilayotgan muammoga nisbatan pozitsiyasini o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, inshoning inshodan ajralib turadigan xususiyatlaridan biri bu uning paradoksidir, ya'ni maqsad o‘quvchilarni hayratda qoldirish, yorqin tasvirlar, aforizmlar va paradoksal iboralar yordamida uni hayratda qoldirishdir.
Xulosa qilib aytganda, asosiy qismda keltirilgan har bir tezis uchun qilingan barcha xulosalar birlashtirilgan. o‘quvchi keltirilgan dalillar asosida mantiqiy xulosaga kelishi kerak. Agar kirish qismining maqsadi o‘quvchini qiziqtiradigan bo‘lsa, unda so‘nggi jumlalarning maqsadi umumiy rasmga yaxlitlikni qo‘shish, asarni o‘quvchining xotirasida qoldirish va tezkor aks ettirishdir.
Prezidentimiz ta’kidlab o‘tganlaridek, yoshlarni nafaqat ona tili ta’limi balki boshqa fanlar doirasidan ham mustaqil, erkin fikrlashga o‘rgatib borish hozirgi davr talabadir.
Boshlang‘ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanish, dunyoqarashi va o‘z-o‘zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog‘lom bo‘lishga, moddiy borliq go‘zalliklarini his eta olishga, go‘zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-odatlarini o‘zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o‘rgatadi. Jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, insoniyat hayotidagi turli yangiliklarning kirib kelishi ta’lim sohasidan ham bir qator o‘rganishlar qilinishini taqazo etadi. Boshlang‘ich sinflarda bolaning zehnini o‘stirish zehnini o‘stirishga qaratilgan ishlar bola aqlining tarkib topishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Avvalo ta’lim jarayonini qiziqarli, ta’sirli qilib tashkil etishga, motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim. Muallimlar bolada o‘qish motivlarini hosil qilishga intilishlari va uni o‘stirishlari kerak. Motivlar o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalarini oson egallashlariga yordam beradi.
Maktablarda olib borilgan kuzatishlar bizni shunday xulosaga olib keladiki ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarga bayon yozishga o‘rgatishda Ta’limiy o‘yinlarni qo‘llash muayyan izchillik kasb etmagan. O‘qituvchilarni amaliyotda o‘quvchilar so‘z boyligini oshirishda so‘zni to‘g‘ri va o‘rinli ishlatish malakalarini kelib chiqib fikrni og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri ravon ifodalashga xizmat qiladigan o‘yinalrda yetarli foydalanmayapti.
Ona tili ta’limining mazmunini qiyinlashtiegan foydasiz nazariy materiallarni qisqartirib, ularning o‘rniga imlo, talaffuz nutq bilan bo‘liq zarur materiallarni kiritishdir. Bu amaldagi mavjud ta’lim mazmunini yangilashni toqazo etadi. Ona tilidan ta’lim mazmunini yangilash – bu tilning qurilishi, vositalari yoki atamalarini o‘zgartirish emas, balki til boyliklaridan amaliy foydlana olish imkoniyalarini kengaytirshga xizmat qiladigan bilimlarni berish hamdir.
Maktabda til hodisalarini alohida hodisalar sifatida emas, balki nutq imkoniyatlarini kengaytiruvchi vositalar sifatida o‘rganilsagina u samara beradi.
Bayonning bayon bilan farqi bayonni to‘g‘ri yozish oddiy bayon yozishdan farq qiladi. Shuning uchun, agar vazifa bayon yozish bo‘lsa, unda uni janrning qolgan qismidan ajratib turadigan xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Badiiy asar tahlil qilingan bayondan farqli o‘laroq, bayon muallifning nuqtai nazarini va ko‘rib chiqilayotgan muammoga nisbatan pozitsiyasini o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, bayonning bayondan ajralib turadigan xususiyatlaridan biri bu uning paradoksidir, ya'ni maqsad o‘quvchilarni hayratda qoldirish, yorqin tasvirlar, aforizmlar va paradoksal iboralar yordamida uni hayratda qoldirishdir.