5- mavzu. Apoptoz Reja

«Dasturlashtirilgan holatdagi hujayraning nobud bo‘lishi» va «apoptoz» atamalari odatda sinonim, bir xil ma’noga ega bo‘lgan atamalar sifatida qo‘llaniladi. Bunda dastlabki atama ko‘p holatlarda organizmning dastlabki erta rivojlanish bosqichlarida hujayralarning nobud bo‘lishi jarayonini tavsiflashda qo‘llaniladi, ikkinchi atama esa voyaga etgan organizmlarda turli xil patogen omillar (radiatsiya, gipoksiya, jarohatlanishlar, neyronlarning aktosomiyaga uchrashi, genotoksik xususiyatga ega bo‘lgan preparatlar) ta’sirida hujayralarning nobud bo‘lishi jarayolarini tavsiflashda qo‘llaniladi. Bu ikkala jarayonlarning amalga oshish mexanizmlari o‘zaro o‘xshash hisoblanib, ayrim farqlanishlarga xam ega hisoblanadi. Apoptozning morfologik va biokimyoviy belgilari
Apoptoz atamasi tadqiqotlarda morfologik o‘zgarishlarni kuzatish davomida yuzaga kelgan
bo‘lib, bunda hujayralarning nobud bo‘lishi jarayonida plazmatik membrananing shishib chiqishi, navbatdagi bosqichda hujayralarning «apoptik tanachalar» (aro – ajralish, ptosis – susayish) ko‘rinishida membranalarning alohidalanishi kuzatiladi.
Apoptik tanachalar qo‘shni hujayralar tomonidan fagotsitozga uchraydi, nobud bo‘layotgan hujayralarning ichki qismida mavjud moddalar tashqi muhitga chiqadi va shu sababli bu sohada shamollash ko‘rinishidagi reaksiya yuzaga keladi.
Nekroz jarayonidan farq qilib, apoptoz jarayoni yuzaga kelishida hujayra organellalarining bo‘kishi (shishishi) yuzaga keladi, hujayra yadrosi kondensatsiya-lanib, so‘ngra xromatin iplarining palaxsalanish jarayoni qayd qilinadi. Jarayon davomida DNK zanjirida nukleosomalar oraliqlari bo‘yicha sohalarning tartibli tarzdagi kesilishlari amalga oshadi. SHu sababli poliakrilamid geli asosida amalga oshiriluvchi elektroforez jarayonida pog‘onali shakl ko‘rinishi yuzaga keladi.
Nekroz jarayonida DNK zanjirining tartibsiz tarzdagi uzilishlari natijasida fragmentlarning o‘lchamlari turli xilligi kuzatiladi va o‘z navbatida elektroforezgrammada o‘ziga xos yuvilishga uchragan dog‘lar kuzatiladi. DNK zanjiri-ning fragmentlarga ajralishi hodisasi apoptoz jarayonida ko‘p holatlarda kuzati-luvchi jarayon hisoblanadi, biroq bu holat apoptoz jarayoni amalga oshishida ajralmas tarkibiy qism sifatida qayd qilinmagan. Apoptozning turli xil variant-larga ega bo‘lish, aftidan jarayonning biokimyoviy xususiyatlari bilan izohlanishi mumkinligi ta’kidlangan. Hujayralarning nobud bo‘lishi dasturining ishga tushishi uchun dastlabki, erta bosqichlardagi organizm ontogenezida ayrim yangi oqsil molekulalari sintezlanishi talab qilinadi, shuningdek boshqa holatlarda esa bu ko‘rinishdagi holat qayd qilinmagan. Va nihoyat aytish mumkinki, hujayrada oqsil-lar sintezi jarayonining to‘xtatilishi muhim xususiyatlardan biri hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda hujayralarda yadrodan tashqarida amalga oshuvchi apoptoz jarayoni mexanizmlari nisbatan batafsil o‘rganilgan va ma’lum darajada bilimlar to‘plangan. Jumladan, opoptoz jarayonining amalga oshishida morfologik jihatdan hujayrada sitosklet tarkibidagi oqsil molekulalarining ishtiroki alohida ahamiyatga ega hisoblanishi ta’kidlangan.